ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Το φαινόμενο της Πολυπολιτισμικότητας 11
1.1 Εννοιολογικός Προσδιορισμός Πολυπολιτισμικότητας 11
1.2 Θεωρίες της Πολυπολιτισμικότητας 14
1.2.1 Φιλοσοφική Προσέγγιση 17
1.2.2 Ψυχολογική Προσέγγιση 20
1.2.3 Παιδαγωγική Προσέγγιση 20
1.2.4 Κοινωνιολογική Προσέγγιση 21
1.3 Πολυπολιτισμικότητα και σχολείο 22
1.4 Πολυπολιτισμική Εκπαιδευτική Πολιτική 29
2. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και της
σχολικής βίας 35
2.1 Εννοιολογικός Προσδιορισμός Σχολικού Εκφοβισμού
και συναφών όρων 35
2.2 Σχολικός Εκφοβισμός και Ετερότητα 39
2.3 Μορφές Σχολικού Εκφοβισμού 45
2.4 Χαρακτηριστικά εμπλεκόμενων μαθητών/τριών 49
2.4.1 Προφίλ μαθητή/τριας «Δράστη – Θύτη» 50
2.4.2 Προφίλ μαθητή/τριας «Θύματος» 51
2.4.3 Προφίλ μαθητή/τριας «Παρατηρητή» 52
2.5 Αίτια Σχολικού Εκφοβισμού 54
2.6 Συνέπειες του Σχολικού Εκφοβισμού 58
2.6.1 Παιδαγωγικές συνέπειες 59
2.6.2 Ψυχολογικές συνέπειες 60
2.6.3 Κοινωνικές συνέπειες 62
2.7 Προτεινόμενες Μέθοδοι Αντιμετώπισης Σχολικού Εκφοβισμού 64
2.8 Ο ρόλος της σχολικής κοινότητας 72
2.8.1 Διεύθυνση της σχολικής μονάδας 73
2.8.2 Ο/Η Εκπαιδευτικός 75
2.8.3 Συμμαθητές/τριες μέσα στην τάξη 77
2.8.4 Ο ρόλος της οικογένειας 78
2.8.5 Οικογένεια παιδιού που εκφοβίζεται 79
2.8.6 Οικογένεια παιδιού που εκφοβίζει 80
2.8.7 Ο ρόλος της πολιτείας 81
2.8.9 Ο ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης 86
2.8.10 Ο ρόλος της αστυνομίας 88
3. Πολυπολιτισμικότητα και σχολικός εκφοβισμός 89
3.1 Το πολυπολιτισμικό σχολικό περιβάλλον και τα
χαρακτηριστικά του 90
3.2 Φαινόμενα εκφοβισμού στο σύγχρονο πολυπολιτισμικό σχολείο 97
3.3 Ο Σχολικός Εκφοβισμός στη Διεθνή Κοινότητα – Επιδημιολογία 102
3.4 Μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού
στην Ευρώπη 109
3.5 Συμπεράσματα θεωρητικού μέρους 115
4. Έρευνα σε αμιγώς ελληνικό σχολείο της Βαυαρίας 121
4.1 Μεθοδολογία της ερευνητικής διαδικασίας 122
4.2 Ομάδα-Στόχος – Συμμετέχοντες Μαθητές/τριες 124
4.3 Μέθοδοι συλλογής των δεδομένων και περιορισμοί 126
4.4 Παρουσίαση αποτελεσμάτων 130
4.5 Μελέτη περίπτωσης Δημοτικού Σχολείου Μονάχου 136
4.6 Ανάλυση Αποτελεσμάτων 164
4.7 Προτάσεις για μελλοντική έρευνα 183
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 189
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία 189
Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία 208
Ιστοσελίδες – Δικτυογραφία 222
Παράρτημα – Συντομογραφίες 227
Βιογραφικό 228
1. Το φαινόμενο της Πολυπολιτισμικότητας
Στο παρόν κεφάλαιο επιχειρείται η ανάλυση και συζήτηση του φαινομένου της πολυπολιτισμικότητας, καθώς και των σημαντικότερων θεωρητικών προσεγγίσεων που αφορούν στο φαινόμενο αυτό. Ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας των σύγχρονων κοινωνιών ενισχύεται συνεχώς, καθώς προκύπτουν νέες συνθέσεις πληθυσμιακών ομάδων, οι οποίες ολοένα δοκιμάζουν την αντοχή και την αποτελεσματικότητά τους σε διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα (Κamin, 1976; Kritz, 1981). Μιας και η πολυπολιτισμικότητα αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόμενο και οι κοινωνίες βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με προβλήματα συνύπαρξης, ένταξης και προσαρμογής ανομοιογενών πολυπολιτισμικών ομάδων και ποικίλων αλληλεπιδράσεων, θεωρείται επιτακτική η ανάγκη ριζικών αλλαγών σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης (Samuda &Woods, 1983). Η αντιμετώπιση του φαινομένου του ρατσισμού καθώς και η επιδίωξη ίσων ευκαιριών στην εκπαίδευση, ο τρόπος λειτουργίας των εκπαιδευτικών θεσμών στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες καθώς και ο ρόλος των εκπαιδευτικών όλων των ειδικοτήτων –τόσο στην Πρωτοβάθμια όσο και στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση– στην εφαρμογή κατάλληλων προγραμμάτων και πρακτικών χρήζουν αρχικά θεωρητικής ανάλυσης.
1.1 Εννοιολογικός Προσδιορισμός Πολυπολιτισμικότητας
Ο όρος «πολυπολιτισμικότητα» είναι σύνθετος και περιλαμβάνει τα συνθετικά: πολύ + πολιτισμός, καθώς σημαίνει την ύπαρξη στον ίδιο χώρο πολλών πολιτισμών, δηλαδή ανθρώπων με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο (Δαμανάκης, 1998). Για να φθάσει κανείς στην εις βάθος κατανόηση του όρου, θα πρέπει πρώτα να δοθούν διευκρινίσεις όσον αφορά την έννοια του πολιτισμού, δεδομένου ότι πρόκειται για μία έννοια ιδιαίτερα πολυδιάστατη, η οποία έχει προσεγγιστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα και με τις συνθήκες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε εποχής και κάθε κοινωνίας.
Σε πρώτη φάση, μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι η πολυπολιτισμι-
κότητα αναφέρεται στη συνύπαρξη, σε μία κοινωνία, πολιτιστικών στοι-
χείων από διαφορετικές ανθρώπινες κοινωνίες, κάτι που σήμερα είναι
ιδιαίτερα διαδεδομένο (Κamin, 1976; Ψάλτη και συν., 2007; Παγούνη
και συν., 2014). Μάλιστα σήμερα, χρησιμοποιούνται δύο όροι που
αναφέρονται στη συνύπαρξη και αλληλεπίδραση μεταξύ διαφορετικών
πολιτισμών: η πολυπολιτισμικότητα και η διαπολιτισμικότητα. Κοινός
παρονομαστής και των δύο είναι ο πολιτισμός. Ο πολιτισμός, έχει υπο-
στηριχθεί ότι χρησιμοποιείται είτε με την στενή σημασία του όρου –που
αναφέρεται σε επιδόσεις μεμονωμένων ατόμων ή ομάδων– είτε με την
ευρύτερή του – που αναφέρεται σε όλες τις εκφάνσεις της συμπεριφοράς
του ατόμου στο ευρύτερο πλαίσιο μίας κοινότητας (Δαμανάκης, 1998).
Η πολυπολιτισμικότητα, ωστόσο, δεν αναφέρεται μόνο στην συνύπαρξη
ανθρώπων που προέρχονται από διαφορετικές χώρες και πολιτισμούς
και ανήκουν σε διαφορετικά έθνη. Άλλωστε η διαφορά των πολιτισμών
δεν αποτελεί μόνο στοιχείο εθνικότητας, δεδομένου ότι η ύπαρξη εθνι-
κών κρατών είναι ιδιαίτερα πρόσφατη, αφού ξεκίνησε κατά τον 19ο
αιώνα με την διάλυση των μεγάλων αυτοκρατοριών (Κamin, 1976;
Kritz, 1981). Επιπλέον, οι διαφορές μεταξύ των διάφορων πολιτισμών
αποτελούν διαχρονικό στοιχείο που φθάνει στην προϊστορική εποχή.
Έτσι, εκτός από τις διαφορές στην εθνικότητα, η πολυπολιτισμικότητα
περιλαμβάνει και διαφορές σε άλλα στοιχεία του πολιτισμού, όπως η
γλώσσα, η θρησκεία, τα ήθη, τα έθιμα, η τέχνη και οι παραδόσεις.
Συμπεραίνοντας, μπορεί κανείς να εξάγει κάποια πρώτα στοιχεία
που αφορούν το φαινόμενο της πολυπολιτισμικότητας. Κάποια, λοι-
πόν, από τα χαρακτηριστικά που θα μπορούσε κανείς διαχρονικά να
εντοπίσει σε μία πολυπολιτισμική κοινωνία αποτελούν η συνύπαρξη
ανθρώπων από διαφορετικά μέρη που μιλούν διαφορετικές γλώσσες
καθώς και η δυσκολία προσαρμογής των ανθρώπων που προέρχονται
από διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα στο νέο τους τόπο, η οποία
οφείλεται στη διαφορετικότητα και στη δυσχέρεια στην επικοινωνία.
Επιπλέον, η επιβίωση και αναπαραγωγή φαινομένων καθώς και ενερ-
γειών ρατσισμού προς τους ανθρώπους από διαφορετικά πολιτισμικά
περιβάλλοντα, αλλά και η προσπάθεια ενσωμάτωσης ή αφομοίωσης
των ανθρώπων αυτών στην κοινωνία1. Επιπροσθέτως, η αλληλεπίδρα-
ση μεταξύ των ατόμων από διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, η
οποία διαμορφώνει νέα στοιχεία, χαρακτηριστικά και συνήθειες, καθώς
και η αναγκαιότητα λήψης μέτρων για την ομαλή κοινωνική ένταξη των
νέων μελών μίας κοινωνίας, αλλά και για την παροχή ισότιμης εκπαί-
δευσης στα παιδιά, αποτελούν ουσιαστικής σημασίας χαρακτηριστικά
του φαινομένου της πολυπολιτισμικότητας.
Σε μία κοινωνία είναι δυνατόν να υπάρχουν διαφορετικές πολιτι-
σμικές κοινότητες, καθεμία από τις οποίες προσπαθεί να διατηρηθεί και
να επιβιώσει. Η πολυπολιτισμικότητα, λοιπόν, αναφέρεται στη συνύ-
παρξη αυτή των διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων, ενώ η διαπολιτι-
σμικότητα αναφέρεται στην μεταξύ τους αναπόφευκτη επαφή και αλλη-
λεπίδραση η οποία παρατηρείται (Samuda and Woods, 1983; Παγούνη
και συν., 2014). Πρόκειται δηλαδή για την αμφίδρομη αλληλεπίδραση,
δηλαδή για ύπαρξη επιρροών με αμφίδρομο τρόπο ανάμεσα σε όλα τα
μέλη μίας τέτοιας κοινωνίας (Σωτηριάδου, 2000; Δαμανάκης, 1998).
Λόγω του πολυδιάστατου σύγχρονου όρου και της ευρείας έννοιας της
«πολυπολιτισμικότητας», είναι δύσκολο να δοθεί κάποιος συνοπτικός
και ταυτοχρόνως κοινώς αποδεκτός ορισμός, καθώς ο πολιτισμός πε-
ριλαμβάνει πολυάριθμα πεδία και τομείς (Αθανασοπούλου, 2002).
Επιπροσθέτως, ο «πολιτισμός» στις μέρες μας έχει πολλές προεκτάσεις
(λ.χ. η εκπαίδευση, η επικοινωνία, η πνευματική και καλλιτεχνική δη-
μιουργία, η καλλιέργεια, η ψυχαγωγία, η πολιτική συνείδηση και συμ-
μετοχή και η τεχνολογική και επιστημονική ανάπτυξη) και αναφέρεται
ως ανθρώπινο βίωμα, αλλά και ως μέρος της συλλογικής μνήμης των
κοινωνικών ομάδων, σε εθνικό, υπερεθνικό ή τοπικό επίπεδο, οι οποί-
ες μέσα από αυτόν διαμορφώνουν ποικίλες κοινωνικές ταυτότητες, είτε
συλλογικές είτε ατομικές (Δαμανάκης, 1998; Τσιάκαλος, 2007). Τέλος,
ο πολιτισμός αναφέρεται στα εκλεπτυσμένα ήθη, την πνευματική καλλι-
έργεια και συμπεριφορά, τις ανθρώπινες σχέσεις, τον τρόπο ζωής και
την καλλιτεχνική έκφραση (Μπαμπινιώτης, 2006).