ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Σε ένα κόσμο που αλλάζει και μεταβάλλεται συνεχώς, το σχολείο που αποτελεί
το βασικό πυρήνα μόρφωσης αλλά και επαφής του ατόμου με τους συνανθρώπους του, την κοινωνία, όπου ζει, αλλά και τον κόσμο ολόκληρο, δεν είναι δυνατόν να είναι στατικό και άκαμπτο. Οφείλει να ανταποκρίνεται με αμεσότητα και δυναμισμό στις προκλήσεις του μέλλοντος και στις όποιες αλλαγές λαμβάνουν χώρα κατά καιρούς. Το σχολείο υπό αυτό το πρίσμα, οφείλει να αλλάζει τις οργανωτικές του δομές, όποτε αυτό κρίνεται σκόπιμο και να απαλλάσσεται, απ’ ό, τι τυχόν πλέον δεν το ωφελεί. Αυτό σχετίζεται άμεσα και με τη σημασία που έχει η σωστή και επαρκής ηγεσία εντός του σύγχρονου σχολείου. Η ηγεσία αυτή δε, έχει σημασία να αντιλαμβάνεται τις όποιες αλλαγές και τη σημασία τους, ώστε να μπορεί και η ίδια να ανταποκριθεί με επιτυχία στα νέα δεδομένα, που σχετίζονται για παράδειγμα, με το ζήτημα των νέων θεωριών παιδαγωγικής και μάθησης. Γίνεται σαφές υπό αυτό το πρίσμα, πως η ικανότητα των ηγετών σε μια σχολική μονάδα ως προς την αφομοίωση εκ μέρους τους των νέων στοιχείων, όπως οι νέες αρχές στο χώρο της παιδαγωγικής, ενέχει καίρια σημασία και αποτελεί σημείο αναγκαίας ανάλυσης. Η συγκεκριμένη έρευνα αποσκοπεί στο να αναλύσει τη σημασία που έχει η έννοια και ο ρόλος της ηγεσίας στο χώρο της Εκπαίδευσης. Σκοπός μας εδώ είναι να αναδειχθεί αφενός μεν η σημασία περί ηγεσίας στο πεδίο της εκπαιδευτικής διαδικασίας και παράλληλα να εξαχθούν ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με το ποια από εκείνα τα θεωρητικά σχήματα που σχετίζονται με το θέμα αυτό, συνιστούν τις καλύτερες περιπτώσεις για εφαρμογή στα πλαίσια ενός σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος. Έτσι, η έρευνα αυτή αναδεικνύει την αναγκαιότητα υιοθέτησης και άλλων μορφών ηγεσίας στο σύγχρονο σχολείο, όχι μόνο της διοικητικής, ώστε το τελευταίο να επιτελέσει με τον αποτελεσματικότερο τρόπο τον πολυσύνθετο ρόλο του.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1.1 Το πρόβλημα
Το σχολείο ως βασικό κύτταρο του εκπαιδευτικού οργανισμού, καλείται να
προβεί σε εκείνες τις μεταρρυθμίσεις και να δημιουργήσει εκείνες τις προϋποθέσεις, οι οποίες θα προωθήσουν και θα εξασφαλίσουν μια επιτυχημένη μάθηση. Στο πλαίσιο αυτό, η βιβλιογραφία συγκλίνει στην άποψη πως η αποτελεσματικότητα της εκάστοτε σχολικής μονάδας, του εκάστοτε σχολικού οργανισμού, δε μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο μέσω μιας αποτελεσματικής ηγεσίας (Hoy & Miskel, 2005). Με άλλα λόγια, σήμερα οι ηγέτες μιας σχολικής μονάδας καλούνται αφενός να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις πιέσεις της εκπαιδευτικής πολιτικής και αφετέρου να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των υφισταμένων τους, να τους εμπνεύσουν με το όραμά τους, να τους παροτρύνουν και τελικά να τους κινητοποιήσουν, ώστε να εργαστούν με μεγαλύτερη προθυμία και αποτελεσματικότητα (Harris, 2005).
Μάλιστα, δεν είναι λίγες οι έρευνες που καταδεικνύουν τα οφέλη που μπορεί
να επιφέρει μια ικανή ηγεσία στο αποτέλεσμα της μάθησης (Robinson, 2007). Και τούτο διότι φαίνεται πως μια ικανή, μια αποτελεσματική ηγεσία, συμβάλλει, ώστε το σχολείο να πετύχει τους στόχους του. Το τελευταίο μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω της απελευθέρωσης των δυνητικών ικανοτήτων τις οποίες διαθέτει ο σχολικός οργανισμός και οι οποίες επηρεάζουν καταλυτικά την οργάνωση και τη λειτουργία του ίδιου του οργανισμού, αλλά και την ποιότητα και το αποτέλεσμα της μάθησης (Leithwood et al, 2006). Ο ρόλος του ηγέτη, λοιπόν, συνίσταται ακριβώς στην απελευθέρωση αυτών των δυνητικών ικανοτήτων. Για το λόγο αυτό, το έργο του ηγέτη περιλαμβάνει ένα σύνολο δραστηριοτήτων, οι οποίες στηρίζονται στην προσπάθεια επιρροής και συνδέονται άρρηκτα με τον καθορισμό των στόχων που θέτει μια ομάδα στο χώρο της εκπαίδευσης, παράλληλα με τη δημιουργία και την παροχή κινήτρων. Επιδίωξή του ηγέτη είναι η πρόκληση συμπεριφορών, οι οποίες θα συντελέσουν στην επίτευξη των διαφόρων στόχων αλλά και στη συμβολή της διατήρησης της κουλτούρας της ομάδας (Yukl, 1999). Έτσι, η διαδικασία της ηγεσίας δεν περιορίζεται απλώς σε μια διαδικασία. Αντίθετα, προϋποθέτει την τέχνη της παρακίνησης μιας ομάδας ανθρώπων, ώστε να ενεργήσουν τελικά με κοινό τρόπο (Cogner & Kanugo, 1987).
Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να επισημάνουμε πως η έννοια της ηγεσίας
(leadership) ταυτίζεται πολλές φορές ή χρησιμοποιείται ως συμπληρωματική της έννοιας της διοίκησης (management). Παρόλα αυτά, αποτελούν δύο διαφορετικές έννοιες, καθώς η ηγεσία αναφέρεται κυρίως στις διαπροσωπικές πλευρές της διοίκησης, όπως είναι η παροχή κινήτρων και η επιρροή, ενώ η διοίκηση αφορά περισσότερο στην υλοποίηση των στόχων και των σκοπών του εκάστοτε (σχολικού) οργανισμού. Σε κάθε περίπτωση, απαιτείται η λειτουργία και των δύο, καθώς η διοίκηση δε μπορεί να είναι αποτελεσματική χωρίς την ηγεσία και, αντίστοιχα, μια ηγεσία δε μπορεί να έχει ένα σαφές αντικείμενο και περιεχόμενο χωρίς διοίκηση (Δαράκη, 2007, σ. 35). Για το λόγο αυτό, άλλωστε, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια μετατόπιση του ερευνητικού ενδιαφέροντος από την έννοια της διοίκησης προς αυτήν της ηγεσίας. Με τα παραπάνω ζητήματα θα ασχοληθούμε στο παρόν βιβλίο.
1.2 Σκοπός-στόχοι
Η συγγραφή του παρόντος βιβλίου αποσκοπεί στη διερεύνηση κι παρουσίαση
της ηγεσίας και συγκεκριμένα των μοντέλων εκπαιδευτικής ηγεσίας, όπως αυτά
βρίσκουν εφαρμογή σήμερα στο ελληνικό σχολείο. Με άλλα λόγια, βασικός σκοπός μας αποτελεί η ανάδειξη της σημασίας που έχει μια αποτελεσματική ηγεσία στο χώρο της εκπαίδευσης και ειδικότερα στο χώρο του ελληνικού σχολείου. Ειδικότερος στόχος αποτελεί η ανάδειξη εκείνων των μορφών και θεωριών ηγεσίας που μπορούν να λειτουργήσουν με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο στο πλαίσιο του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος και του ελληνικού σχολείου μέσω της παράθεσης των ποικίλων θεωριών και της κριτικής- συγκριτικής μελέτης και παρουσίασης αυτών.
Παράλληλα, επιχειρείται η διερεύνηση του βαθμού στον οποίο σήμερα οι μορφές αυτές της εκπαιδευτικής ηγεσίας μπορούν να βρουν πρακτική εφαρμογή στην ελληνική σχολική πραγματικότητα, αλλά και η ανάδειξη εκείνων των αλλαγών και των ενεργειών στις οποίες πρέπει να προβεί το ελληνικό σχολείο, ώστε να μπορέσουν να εφαρμοσθούν τέτοιου είδους μορφές και θεωρίες ηγεσίας.
1.3 Ερευνητικά ερωτήματα
Τα ερευνητικά ερωτήματα μπορούν να συνοψισθούν στα παρακάτω σημεία:
- Ποιες θεωρίες – μορφές ηγεσίας μπορούν να αναδειχθούν ως οι πλέον
κατάλληλες στα πλαίσια ενός σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος;
- Πώς είναι εφικτό αυτές οι θεωρίες ηγεσίας να εφαρμοστούν σε πρακτικό επίπεδο;
- Πώς θα ήταν δυνατόν το σύγχρονο σχολείο να οργανωθεί ακόμα καλύτερα,
προκειμένου να βρουν εφαρμογή τέτοιες θεωρίες στο πλαίσιο λειτουργίας του;
1.4 Μεθοδολογία
Η έρευνα αυτή αποτελεί μια προσπάθεια διερεύνησης των μορφών και θεωριών
της εκπαιδευτικής ηγεσίας και του τρόπου με τον οποίο μπορούν σήμερα να βρουν εφαρμογή στο πλαίσιο του ελληνικού σχολείου μέσω της αποδελτίωσης και κριτικής παρουσίασης της τρέχουσας βιβλιογραφίας. Με άλλα λόγια, αποτελεί μια επισκόπηση της τρέχουσας βιβλιογραφίας αναφορικά με την σημασία και τις ενδεδειγμένες μορφές και θεωρίες εκπαιδευτικής ηγεσίας, παράλληλα με μια παρουσίαση της ελληνικής νομοθεσίας και των ερευνητικών δεδομένων που έχουν ανακύψει από την έρευνα στα ελληνικά σχολεία. Θα ακολουθήσει κριτική προσέγγιση της βιβλιογραφίας αυτής, καθώς και οι προτάσεις μας αναφορικά με εκείνες τις μορφές εκπαιδευτικής ηγεσίας που μπορούν να βρουν εφαρμογή στην ελληνική πραγματικότητα, αλλά και του τρόπου με τον οποίο αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με εποικοδομητικό και αποτελεσματικό τρόπο.
1.5 Σημασία έρευνας
Η σημασία εξέτασης ενός τέτοιου θέματος είναι συνυφασμένη με το ότι σε ένα
κόσμο που αλλάζει και μεταβάλλεται συνεχώς, το σχολείο που αποτελεί τον βασικό πυρήνα μόρφωσης αλλά και επαφής του ατόμου με τους συνανθρώπους του, την κοινωνία, όπου ζει, αλλά και τον κόσμο ολόκληρο, δεν είναι δυνατόν να είναι στατικό και άκαμπτο. Αντίθετα, οφείλει να ανταποκρίνεται με αμεσότητα και δυναμισμό στις προκλήσεις του μέλλοντος και στις όποιες αλλαγές λαμβάνουν χώρα κατά καιρούς, αλλάζοντας τις οργανωτικές του δομές, όποτε αυτό κρίνεται σκόπιμο, και αποβάλλοντας όσα δεν το ωφελούν. Για να επιτευχθεί αυτό καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει η ηγεσία, η οποία οφείλει να αντιλαμβάνεται τις όποιες αλλαγές και τη σημασία τους, ώστε να μπορεί και η ίδια να ανταποκριθεί με επιτυχία στα νέα δεδομένα, όπως αυτό των νέων θεωριών παιδαγωγικής και μάθησης. Στην περίπτωση, μάλιστα, του ελληνικού σχολείου, το οποίο χαρακτηρίζεται ακόμα από την ύπαρξη στείρων γραφειοκρατικών δομών, επιβάλλεται μια συντονισμένη δράση και ένα κοινό όραμα μέσω μια αποτελεσματική εκπαιδευτικής ηγεσίας, ώστε να αλλάξει και να
αναπτυχθεί. Έτσι, αναμένουμε ότι η έρευνα αυτή θα συμβάλει στην ανάδειξη της σημασίας που έχει η εκπαιδευτική ηγεσία στο ελληνικό σχολείο, αλλά και στα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει αυτή (και συνακόλουθα και ο ηγέτης), ώστε να προσαρμοσθεί στις ιδιαίτερες ανάγκες που θέτει το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα.
1.6 Δομή έρευνας
Στο δεύτερο κεφάλαιο (Κεφάλαιο 2) επιχειρείται μια αποσαφήνιση των εννοιών
και της διάκρισης μεταξύ της εκπαιδευτικής διοίκησης και της εκπαιδευτικής ηγεσίας. Επιπλέον, στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε στις βασικές θεωρίες ηγεσίας, στα βασικά χαρακτηριστικά της εκπαιδευτικής ηγεσίας και στην σχέση της τελευταίας με την διεύθυνση του σχολείου.
Στο τρίτο κεφάλαιο (Κεφάλαιο 3) γίνεται αναφορά στα βασικά μοντέλα της
εκπαιδευτικής ηγεσίας, ενώ παράλληλα επιχειρείται μια σύντομη σύγκριση και κριτική των μοντέλων αυτών. Το επόμενο κεφάλαιο (Κεφάλαιο 4) διερευνά τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένας αποτελεσματικός ηγέτης-διευθυντής, αλλά και το ρόλο της ηγεσίας στη διοίκηση ολικής ποιότητας του σχολείου. Τέλος, στο Κεφάλαιο 5 γίνεται αναφορά στο ρόλο του ηγέτη-διευθυντή στο ελληνικό σχολείο, όπως αυτός προβλέπεται από την ελληνική νομοθεσία και όπως βρίσκει εφαρμογή σήμερα. Ακολουθούν τα Συμπεράσματα-Προτάσεις και η Βιβλιογραφία.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΗΓΕΣΙΑ
Όπως έχει αναφερθεί στην εισαγωγή, για να καταφέρει το σχολείο να
ανταποκριθεί στις ποικίλες προκλήσεις με τις οποίες έρχεται καθημερινά αντιμέτωπο, οφείλει να ανανεώνει συνεχώς ή ακόμα και να αλλάζει τις οργανωτικές του δομές. Με το θέμα αυτό, της αποτελεσματικής, δηλαδή, ηγεσίας και διοίκησης των σχολικών μονάδων, θα ασχοληθούμε στο κεφάλαιο αυτό. Συγκεκριμένα, θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε και να αναλύσουμε ζητήματα, όπως αυτό της αποσαφήνισης της εκπαιδευτικής διοίκησης και της εκπαιδευτικής ηγεσίας. Επιπλέον, στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε στις βασικές θεωρίες ηγεσίας.