ΤΟΥΡΚΙΑ – Η φυσιογνωμία της χώρας
? Γενικά στοιχεία
Η Τουρκία είναι ένα λαϊκό ισλαμικό κράτος το οποίο καταλαμβάνει τη χερσόνησο της Μικράς Ασίας και την περιοχή της Ανατολικής Θράκης στην Ευρώπη. Λόγω της θέσης της, ελέγχει την είσοδο στη Μαύρη Θάλασσα όπου βρίσκεται και η μεγαλύτερη πόλη της Τουρκίας η Κωνσταντινούπολη. Η πλειοψηφία του πληθυσμού της κατοικεί στο Δυτικό τμήμα της χώρας. Το Ανατολικό και το Νοτιοανατολικό τμήμα του οροπεδίου της Ανατολίας, κατοικούνται στη συντριπτική τους πλειοψηφία από Κούρδους. Η στρατηγική της θέση, της δίνει σημαντική επιρροή στη Μεσόγειο, τη Μαύρη Θάλασσα και τη Μέση Ανατολή. Μετά τη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ. η Τουρκία άρχισε να αναπτύσσει εμπορικές σχέσεις και με την Κεντρική Ασία, στα πλαίσια μιας ευρύτερης στρατηγικής που ακολουθεί επηρεασμού και προσέγγισης «τουρκόφωνων» κατ’ αυτήν πληθυσμών.
? Κύρια πολιτικά ζητήματα
Ισλαμικός φονταμενταλισμός
Άνοδος των ισλαμικών πολιτικών κομμάτων .Υποστηριχτές τους ήταν και είναι κυρίως οι φτωχοί των πόλεων. Η ενίσχυσή τους αντανακλά μια αυξανόμενη αμφισβήτηση από τα χαμηλά στρώματα, της πορείας δυτικοποίησης την οποία ακολουθεί η χώρα από την εποχή του Ατατούρκ. Σημαντικό πολιτικό ζήτημα είναι η συνύπαρξη των φονταμενταλιστών στο υπάρχων πολιτικό πλαίσιο, καθότι ο στρατός μέσω του πανίσχυρου εθνικού συμβουλίου ασφαλείας ελέγχει όλους τους τομείς της ζωής στην Τουρκία έχοντας αντιμετωπίσει μέχρι στιγμής αποτελεσματικά το εν λόγω κίνημα.
Κούρδοι Αυτονομιστές
Μετά το 1984 στις Νοτιοανατολικές περιοχές της Τουρκίας είχαν ξεκινήσει εμφύλιες συγκρούσεις. Οι Κούρδοι αυτονομιστές, καθοδηγούνταν κατά βάσει από το εργατικό κόμμα του Κουρδιστάν (PKK). Οι συγκρούσεις που πρόσφατα είχαν λήξει με νίκη των τουρκικών δυνάμεων καθώς και τη σύλληψη του Κούρδου ηγέτη Αμπντουλάχ Οτσαλάν, είχαν χιλιάδες νεκρούς. Οι Κούρδοι δεν κατάφεραν να αναγνωρίσουν τα δικαιώματά τους μέσα στην Τουρκία, ενώ ο «πόλεμος» αυτός στοίχισε πολλά δισεκατομμύρια στην τουρκική οικονομία, με μεγάλο αντίκτυπο στον οικονομικό και κοινωνικό ιστό της τουρκικής κοινωνίας. Πριν δύο χρόνια περίπου ξεκίνησαν νέες συγκρούσεις,. καθώς και βομβιστικές ενέργειες σε διάφορες πόλεις της Τουρκίας ,με έμφαση κυρίως σε πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας, αποσκοπώντας στη μείωση εσόδων της τουρκικής οικονομίας κυρίως από τον τουρισμό.
? Διεθνείς σχέσεις
Μετά τη λήξη του Ψυχρού πολέμου, η στρατηγική αξία της Τουρκίας ως πρώτης γραμμής άμυνας του Ν.Α.Τ.Ο. έναντι της Ε.Σ.Σ.Δ. μειώθηκε. Σήμερα η Τουρκία επαναπροσδιορίζει το διεθνή ρόλο της, επιδιώκοντας πιο στενές σχέσεις με τις γειτονικές χώρες, χωρίς βέβαια να ξεχνάει την πολιτική του «παντουρκισμού», δηλαδή την ανασύσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τη συντήρηση και δημιουργία νέων επεκτατικών βλέψεων εις βάρος γειτονικών κρατών (Ελλάδα, Βουλγαρία κ.λπ.). Παράλληλα έχει συνάψει και συμμαχίες με κράτη όπως το Ισραήλ, με το οποίο ανταλλάσσει πληροφορίες και συνεργάζεται στο στρατιωτικό τομέα. Κρίση διήλθαν οι σχέσεις της με τις Η.Π.Α. μετά την εισβολή των τελευταίων στο Ιράκ το 2003, λόγω άρνησης της τουρκικής εθνοσυνέλευσης να δώσει άδεια για χρήση των αεροδρομίων της από αεροπορικές δυνάμεις των ΗΠΑ, όπως και να συνεισφέρει στη δημιουργία ενός τρίτου μετώπου στο Ιράκ από το Βορρά.
? Εξωτερική Βοήθεια
Το εξωτερικό της χρέος ξεπερνά τα 50 δισ. και είναι αποδέκτης εξωτερικής βοήθειας. Μετά τον πόλεμο του Κόλπου εισέπραξε πάνω από 4 δισ. δολάρια υπό μορφή επιχορηγήσεων και πιστώσεων από τη Σαουδική Αραβία, το Κουβέιτ και την Ιαπωνία ενώ υποστηρίζει την ειρήνευση ανάμεσα στο Ισραήλ και του Παλαιστινίους υποσχόμενη οικονομική βοήθεια στους δεύτερους.
? Άμυνα
Στην άμυνα δαπανάται το 3,1% του ΑΕΠ. Ο στρατός έχει παρέμβει επανειλημμένα στην τουρκική πολιτική (τελευταία φορά το 1980 με στρατιωτικό πραξικόπημα ) και συχνά οι ηγέτες του καθορίζουν το σχήμα των κυβερνήσεων. Η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία έχει προσφέρει μεγάλο αριθμό στρατιωτών στην Τουρκία, η οποία διαθέτει (θεωρητικά) μια από τις καλύτερες στρατιωτικές μηχανές η οποία
Έχει διατυπωθεί κατά κόρον από μελετητές και πολιτικούς ότι βασικός εκφραστής του σύγχρονου τουρκικού κράτους είναι ο στρατός, γεγονός που καθιστά την εν λόγω χώρα το μοναδικό «ένστολο κράτος» στον κόσμο. Αυτό υπό την έννοια, όχι ότι υπάρχει δικτατορία και ότι την πολιτική σε όλες τις μορφές την ασκούν οι Ε.Δ., αλλά ότι οι τελευταίες διαμορφώνουν και ελέγχουν την εσωτερική και εξωτερική πολιτική σε κοινοβουλευτική δημοκρατία,μέσω θεσμικής κατοχύρωσης και μάλιστα μέσω του Συνταγματικού Καταστατικού Χάρτη.
Είναι επίσης γνωστό, ότι οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις ουδέποτε περιορίστηκαν στα στρατιωτικά τους καθήκοντα, όπως θεσμικά επιβάλλεται στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες. Ο ρόλος τους είναι ιδρυτικός του κράτους και θεματοφύλακα των αρχών και παραδόσεων που οι ίδιες διαμόρφωσαν. Ένας ρόλος κράτους και όχι περιοριστικός στα θεσμικά τους στρατιωτικά καθήκοντα.
Όταν ο Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ)2 ανακήρυσσε τη δημιουργία της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923, έθετε παράλληλα και τα θεμέλια της πολιτικής οργάνωσης της χώρας, στη βάση μίας ιδεολογίας που αργότερα ονομάστηκε, προς τιμήν του εμπνευστού της, «κεμαλική ιδεολογία». Με την υιοθέτηση το 1946 του πολυκομματικού συστήματος, τόσο η ιδεολογία αυτή όσο και η άπειρη πολιτικά τουρκική κοινωνία, δεν μπόρεσαν να διασφαλίσουν έναν ομαλό και ανταγωνιστικό πολιτικό βίο, με αποτέλεσμα, το τουρκικό πολιτικό σύστημα να μην μπορεί να προσαρμόζεται στις νέες κοινωνικές ανάγκες που κάθε στιγμή διαμορφώνονταν και να δημιουργούνται συνεχώς κοινωνικές και πολιτικές κρίσεις.
Στο στρατό ενεπιστέθη ο Κεμάλ, όχι μόνο την ασφάλεια της χώρας, αλλά και τη συνεχεία της στο πρότυπο που ο ίδιος φιλοτέχνησε. Για τον μελετητή των θεσμών η ιδιάζουσα θέση των ΕΔ στον πολιτικό μηχανισμό εξουσίας αποκτά ωφέλιμη περιπτωσιολογική μελέτη που αξίζει ανάλογης προσέγγισης. Στις σύγχρονες δημοκρατίες ο ρόλος του στρατού, όπως και της γραφειοκρατίας εν γένει, υπάγονται οπωσδήποτε κάτω από τον δημοκρατικό έλεγχο της πολιτικής εξουσίας. Στην περίπτωση της Τουρκίας ο ρόλος του στρατού έχει τη διαχρονική έγκριση όλων των πολιτειακών οργάνων .
To 1960 οι ένοπλες δυνάμεις «νομιμοποιούμενες» υπό την ιδιότητα τους ως θεματοφύλακα της κεμαλικής ιδεολογίας, επενέβησαν με σκοπό την αναμόρφωση του πολιτικού συστήματος, προκειμένου η Τουρκική Δημοκρατία, ξεπερνώντας τις αδυναμίες της, να μετεξελιχθεί σε μία σύγχρονη Δημοκρατία δυτικού τύπου. Έκτοτε η παρέμβαση τους εκδηλώθηκε άλλες δύο φορές: το 1971 και 1980, καθιστώντας τις στρατιωτικές επεμβάσεις κύρια και βασικά στοιχεία του πολιτικού συστήματος.
Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η περιγραφή και ανάλυση του σύγχρονου πολιτικού βίου στην Τουρκία που προέκυψε από το 1983 και εντεύθεν βάσει του Συντάγματος του 1982. Κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική ζωή της Τουρκίας διαδραματίζει ο στρατός που έχει καθορίσει και το πλαίσιο λειτουργίας όλων των μορφών λειτουργίας της.
Η στρατιωτική γραφειοκρατία έχει κατορθώσει όχι μόνο να συμμετάσχει σε ανώτατο επιτελικό επίπεδο στην εισήγηση και διαμόρφωση της πολιτικής εθνικής ασφαλείας μέσω του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας, αλλά είχε και έχει τη θεσμική δυνατότητα να ελέγχει την εφαρμογή της από όλους τους φορείς και τις υπηρεσίες που συνιστούν τη διοίκηση με την ευρεία έννοια στην Τουρκία.3
Αποτέλεσμα της Συνταγματικής ρύθμισης του 1982 που στηρίχτηκε σε παράδοση δεκαετιών παρέμβασης των στρατιωτικών4, είναι ότι όλες οι διαστάσεις που συγκροτούν την υψηλή στρατηγική και εκφράζονται στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Τουρκίας καθορίζονται από τις ΤΕΔ.
Πριν όμως περιγραφεί η δομή και η μεθοδολογία που θα ακολουθηθεί στην ανάπτυξη της παρούσας εργασίας κρίνεται απαραίτητο να αναλυθεί συνοπτικά η σχέση πολιτικής και γραφειοκρατίας. Η ανάλυση αυτή κρίνεται σκόπιμη γιατί στο Τουρκικό κράτος5 παρατηρείται το οξύμωρο σχήμα σε αντιδιαστολή με τις υπόλοιπες δυτικές δημοκρατίες, η στρατιωτική γραφειοκρατία να συμμετέχει τόσο στη διαμόρφωση της υψηλής στρατηγικής όσο και στην εφαρμογή της, ελέγχοντας όλους τους φορείς και διαφεύγοντας του πολιτικού ελέγχου.
Ο ρόλος των ΕΔ στην Τουρκία είναι διπλός. Συμμετέχει ισότιμα με την Κυβέρνηση η οποία προκύπτει περιοδικά από εκλογές για τη διαμόρφωση της πολιτικής εθνικής ασφάλειας. Από την άλλη πλευρά διατηρεί το ρόλο που αφορά στην υλοποίηση της εθνικής ασφάλειας. Επειδή η εμπλοκή του είναι υπερβολική, συχνά γίνεται σύγχυση με τις δικτατορίες. Δεν πρόκειται όμως για τέτοιο φαινόμενο.
Ο πολιτικός – δημοκρατικός έλεγχος των ενόπλων δυνάμεων 6 από την Κυβέρνηση συνιστά θεμελιώδη αρχή κάθε δημοκρατικού κράτους. Πρωτίστως σημαίνει ότι οι ένοπλες δυνάμεις συγκροτούν μία υπηρεσία του κράτους, η οποία διέπεται παρά τις αναγκαίες ιδιαιτερότητες, από τους γενικούς κανόνες οργάνωσης και λειτουργίας των κρατικών υπηρεσιών που ισχύουν στο πλαίσιο της δημοκρατικής νομιμότητας. Ο έλεγχος του αμυντικού εξοπλισμού της Χώρας, η αυστηρή ιεραρχία και η πειθαρχία του ένστολου προσωπικού δεν συνηγορούν υπέρ «μίας» εξαίρεσης από την ισχύουσα συνταγματική τάξη. Οι ένοπλες δυνάμεις, όπως και οι υπόλοιπες δημόσιες υπηρεσίες διοικούνται από την Κυβέρνηση, και τελούν δια της τελευταίας υπό τον έλεγχο της Βουλής και των Δικαστηρίων. Η αναγκαία και πρόσφορη περιστολή στη άσκηση ορισμένων ατομικών δικαιωμάτων στο πλαίσιο των ενόπλων δυνάμεων, λαμβάνει χώρα μόνο υπό τους όρους που επιτρέπει το Σύνταγμα.
Κατά τον Βέμπερ η σχέση πολιτικής και γραφειοκρατίας σε ένα σύγχρονο κράτος που διαθέτει μία πλήρως ανεπτυγμένη γραφειοκρατία, καθορίζεται από την τελευταία, η οποία διαθέτει μία υπεροχή. Αυτό που επικρατεί σε ολόκληρο το χώρο της δημόσιας ευθύνης, είναι η υποταγή της πολιτικής στις τεχνικές ικανότητες της γραφειοκρατικής διεύθυνσης. Η αντιπαράθεση ανάμεσα στην πολιτική ηγεσία και τη γραφειοκρατική τεχνοκρατία είναι σχεδόν αναπόφευκτη. Η καθημερινή άσκηση της εξουσίας βρίσκεται στα χέρια της γραφειοκρατίας. Η πρακτική που ακολουθείται είναι η χάραξη της πολιτικής από την κυβέρνηση η οποία εποπτεύει τη γραφειοκρατία, και η εφαρμογή της πολιτικής από τη γραφειοκρατία η οποία παράλληλα είναι και ο εισηγητής της πολιτικής που θα εφαρμοσθεί. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, ότι από τις γραφειοκρατίες προέρχονται στελέχη τα οποία ασχολούνται με την πολιτική (βλ. Ισραήλ- Μ. Νταγιάν, Γαλλία – Ντε Γκωλ, ΗΠΑ – Αϊζενχάουερ κ.λπ.)
Ο ρόλος της γραφειοκρατίας είναι εισηγητικός και εκτελεστικός και όχι καθοδηγητικός.. Οι σύγχρονες γραφειοκρατίες διαθέτουν τις δικές τους ιεραρχίες. Οι γραφειοκράτες εκτελούν τις εντολές της πολιτικής ηγεσίας. Μπορούν να υποδεικνύουν στην πολιτική ηγεσία λανθασμένες επιλογές αλλά σε κάθε περίπτωση θα πρέπει οι εντολές να εκτελούνται. Η δημόσια διοίκηση, θέτει σε εφαρμογή τις πολιτικές επιλογές της εκάστοτε κυβέρνησης. Η σχέση πολιτικής και γραφειοκρατίας είναι κάθετη.
Το βασικό ερώτημα σε ένα πολιτικό σύστημα είναι πάντα ποιος ελέγχει τη γραφειοκρατία: ο εκλεγμένος πολιτικός ή ο διορισμένος αξιωματούχος; Η απάντηση για το Βέμπερ είναι προφανής: σε γενικές γραμμές αυτός που είναι πολύ πιθανό να επιβάλει τις απόψεις του μακροχρόνια είναι μάλλον ο μόνιμος αξιωματούχος παρά ο υποτιθέμενος προϊστάμενος του, δηλαδή ο κοινοβουλευτικός υπουργός που δεν είναι ειδικός.