Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ
Η συγκεκριμένη μελέτη εφορμά από την ιδιοτελή ανάγκη του ιστορικού, να φωτίσει κάποια θολά σημεία της ελληνικής ιστορίας, σε σχέση με την κοινωνικοκεντρική οπτική, εξετάζοντας από πολύπλευρες προσεγγίσεις γεγονότα που λαμβάνουν χώρα, κατά κύριο λόγο, στον νεότερο Δυτικό Κόσμο, στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα.
Η ενδελεχής ανάλυση των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών συνθηκών προσδίδουν το πλαίσιο, αλλά και την διάσταση που οφείλει να εξετάσει ο κάθε ερευνητής, σε οποιαδήποτε ιστορική μελέτη, σε μια αέναη προσπάθεια αποτύπωσης αυτού που λέμε μεγαλύτερη εικόνα.
Το συγκεκριμένο έργο όμως έχει και έναν σκοπό, που θα ήθελα να καταστήσω όσο πιο σαφή γίνεται. Η παράθεση των γεγονότων από μια -όχι και τόσο συνηθισμένη- σκοπιά, (όπως θα ήταν για παράδειγμα μια εθνοκεντρική περιδιάβαση, ως είθισται) ανοίγει έναν αγωγό που θα συνδράμει στην συνέχεια της προσπάθειας να ξεφύγει η ιστορία από τις λεγόμενες εθνικές αναζητήσεις, όπως συμβαίνει με την μονοδιάστατη μελέτη του χριστιανικού κόσμου κατά την οθωμανοκρατία. Στην αγωνιώδη αναζήτηση του νέου ελληνισμού και της διακριτής ή ανύπαρκτης διαχρονικής συνοχής του, παρουσιάζονται επισφαλή αφηγήματα, με κυριότερο αυτό της θυματοποίησής του στα χέρια των ξένων κατακτητών ή επικυρίαρχων. Αυτό βέβαια, δεν αποτελεί αποκλειστικά ελληνικό προνόμιο, ούτε χαρακτηριστικό των λεγόμενων Ελλήνων ιστορικών του έθνους. Παρατηρείται σε απόλυτο βαθμό, στην ιστοριογραφία όλων των λαών της γης, ως βασική δικλείδα ασφαλείας των αστικών πολιτικών κατευθύνσεων και στην ανάγκη για προστασία του μάλλον επίκτητου εθνικού φρονήματος.
Κύριος στόχος, λοιπόν, αυτής της μελέτης είναι να συμβάλλει
με ένα πολύ μικρό λιθαράκι στην εξανθρωπισμένη ανάγνωση της ιστορίας και στην ανάγκη ανακατεύθυνσής της, με την πυξίδα πια γυρισμένη προς τον κοινωνικό κλάδο σπουδών.
Εισαγωγή
Εφόσον δεχθούμε πως η Γαλλική Επανάσταση συνιστούσετο πιο άγριο άνθος της εποχής της νεοτερικότητας, τότε η απόκτηση της πολιτικής συνείδησης του ανθρώπου, που βρίσκεται στο μεταβατικό στάδιο της κοινωνικής του μετατροπής από υπήκοο σε πολίτη, αποτέλεσε οπωσδήποτε τον σπόρο.
Η περίοδος της νεοτερικότητας εφορμά από τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, κάπου στα σκοτεινά μετερίζια της κεντρικής Γηραιάς Ηπείρου και εδραιώνεται στην χαρτογράφηση της ιστορίας με τρεις συν μία μεγάλες επιτυχημένες επαναστάσεις. Τα επαναστατικά κινήματα που γεννιούνται την εποχή αυτή είναι μεν πολλά σε αριθμό και σε κάθε γωνιά της γης, ωστόσο αυτά που καταφέρνουν τελικά να ορθοποδήσουν είναι εκείνα της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης στα τέλη του δεκάτου ογδόου αιώνα, καθώς και ο ατέρμονος Πόλεμος του Μπολίβαρ στην ευρύτερη περιοχή του ισπανόφωνου αμερικανικούΝότου, στις αρχές του δεκάτου ενάτου. Το κοινό στοιχείο που εντοπίζεται σε αυτές τις τρεις επαναστάσεις βρίσκεται στην κοινωνική ανάγκη για την απομάκρυνση του δυνάστη – επικυρίαρχου ή μη– και στο κοινωνικό αίτημα της άμεσης αποφεουδοποίησης, πράγμα που σε μεγάλο βαθμό επιτυγχάνεται.
Επίσης, δεν θα πρέπει να αγνοηθεί η ιστορική αξία της σύνδεσης που υπήρχε μεταξύ των τριών κινημάτων, η θεωρητική και πρακτική επιρροή του ενός πάνω στο άλλο, όπωςκαι το προσεγγιστικό στοιχείο της αποσαφήνισης των επιταγών των διαφωτιστών φιλοσόφων στην πράξη. Στα εν λόγω μεγάλα και αυθεντικά κινήματα σπεύδει να προστεθεί και η Ελληνική Επανάσταση, η οποία χρωματίζεται με πολύπλευρες κοινωνικές, πολιτικές, γεωγραφικές και εθνοτικές προεκτάσεις.
Εξερευνώντας την μεγαλύτερη εικόνα στις απαρχές του μακρού
19ου αιώνα, συναντάμε την Ευρωπαϊκή Ήπειρο σε συνεχή αναταραχή, στο έλεος των απρόβλεπτων αποφάσεων ενός αμφιλεγόμενου Ιακωβίνου ηγέτη και εθνάρχη, του στρατηγού Ναπολέοντα Βοναπάρτη.
Αυτή η αναταραχή δείχνει να λαμβάνει τέλος λόγω δύο ιστορικών συγκυριών: α) την σύμπλευση όλων των ορθόδοξων παλαιοκαθεστωτικών δυνάμεων εναντίον της ιακωβινικής Γαλλίας, που εκφράζεται και αποτυπώνεται με το πανηγυρικό συνέδριο της Βιέννης και έχει ως σκοπό την καταστολή του ιακωβινισμού και των συνεχιζόμενων επαναστατικών αναταραχών στην Ευρώπη και β) την τελική συντριβή των τελευταίων πιστών στρατευμάτων του Ναπολέοντα στο Βατερλό στις 18 Ιουνίου 1815. Η τετραπλή συμμαχία Βρετανίας, Ρωσίας, Αυστρίας και Πρωσίας, που προέκυψε και επίσημα μετά το Βατερλό και τη Βιέννη, είχε ως απώτερο σκοπό τη διασφάλιση της ομαλής επαναφοράς του ancien regime στη Γηραιά Ήπειρο, φροντίζοντας παράλληλα για την ανάσχεση τυχόν επικείμενων επαναστατικών κινημάτων.
Σε αντιδιαστολή με το ευρωπαϊκό αριστοκρατικό πλαίσιο, η νεαρή και ανερχόμενη αστική τάξη εδραιώνεται έτι περισσότερο στην Ευρώπη από την Α’ Βιομηχανική Επανάσταση κι έπειτα, αναζητώντας διαρκώς μεγαλύτερο χώρο στο οικονομικό στερέωμα σε μια οικονομία που όδευε ραγδαία, μα όχι απρόσκοπτα, προς τη φιλελευθεροποίηση. Ο φιλελευθερισμός των Διαφωτιστών, της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης συνιστούσε μια εν δυνάμει συνθήκη οικονομικής ελευθερίας, που η νεοσυσταθείσα αστική τάξη δεν ήταν διατεθειμένη να αφήσει ανεκμετάλλευτη. Ο φιλελευθερισμός μετουσιώνεται γρήγορα σε κύριο συστατικό του δημοφιλούς εμπορικού καπιταλισμού, ενώ ο κατασταλμένος ιακωβινισμός λαμβάνει το δυναμικό ρόλο να αποτελέσει τον «πολιορκητικό κριό» απέναντι στην φαινομενικά άκαμπτη Ιερά Συμμαχία.
Ο Ελληνικός Αγώνας για την ανεξαρτησία ξεσπά σε έναν εξαιρετικά αφιλόξενο, πολιτικά, ιδεολογικά και διπλωματικά, ευρωπαϊκό κόσμο και η φλόγα του αρχικά επιβιώνει μέσα από μυστικές
οργανώσεις, όπου ήδη έχει εισχωρήσει το στοιχείο του ιακωβινισμού, αλλάζοντας άρδην τον χαρακτήρα τους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της αδελφότητας των καρμπονάρων, που από συντηρητική μυστικιστική ομάδα μετουσιώνονται σε κομβική πεφωτισμένη επαναστατική οργάνωση με παγκόσμια επιρροή. Καταφέρνει σε μεγάλο βαθμό να ταράξει τα νερά στον ευρωπαϊκό χάρτη, δημιουργώντας βαθιές ρωγμές στο στιβαρό οικοδόμημα, που εξέφραζαν περισσότερο ο αυστριακός καγκελάριος φον Μέττερνιχ και ο ένθερμος θιασώτης του, τσάρος της Ρωσίας, Αλέξανδρος Α΄.
Στην παρακάτω μελέτη, αυτό που θα κληθούμε να εξετάσουμε ενδελεχώς είναι η σύνδεση των αξιών της Γαλλικής Επανάστασης και των ιδανικών που πρέσβευε ο ιακωβινισμός με το προεπαναστατικό πρελούδιο του Ελληνικού Αγώνα αλλά και την επαναστατημένη Ελλάδα, υπογραμμίζοντας παράλληλα τον ισορροπητικό ρόλο που απέκτησε η επέμβαση του συμμαχικού στόλου στο Ναβαρίνο, ώστε να μην ακολουθήσει τελικά η Ελληνική Επανάσταση το δρόμο των ριζοσπαστικών φιλελευθέρων επιταγών της εποχής.
Περισσότερο από σαφή υπήρξαν τα δείγματα και οι αντανακλάσεις της Γαλλικής Επανάστασης και του ιακωβινισμού πάνω στο ελληνικό αγώνα για την ανεξαρτησία σε όλες τις χρονικές διαστάσεις του. Από τις πρώτες πυρετώδεις μυστικές ζυμώσεις κατά τα προεπαναστατικά χρόνια ως και τις κομβικές μέρες της Ναυμαχίας του Ναβαρίνου, όταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις συμβάλλουν αποφασιστικά στην κατάκτηση του δυτικού προσανατολισμού των επαναστατημένων, σημαίνοντας παράλληλα την οριστική αναχαίτιση των επιταγών και αξιών του ιακωβινισμού σε μια επικείμενη ολοκλήρωση του ελληνικού κράτους. Στην αρχή της παρακάτω μελέτης, ταξιδεύουμε στην Ευρώπη που βρίσκεται σε αναταραχή και αλλάζει συνεχώς στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα και ερχόμαστε σε πρώτη επαφή με τη διοχέτευση του ιακωβινισμού, που φέρεται ως μια οικουμενική, αλλά αιρετική ως προς την υπάρχουσα καθεστηκυία τάξη, επαναστατική ιδεολογία. Συναντάμε τη μυστική λέσχη των Βρετόνων στο Παρίσι, η οποία σύντομα γίνεται
γνωστή, περισσότερο λόγω σκωπτικών διαθέσεων, ως λέσχη των Ιακωβίνων. Αναλύουμε το πώς ο ιακωβινισμός καταφέρνει να εξελιχθεί τελικά ως γέφυρα για τις απανταχού επαναστάσεις, αποτελώντας αναπόσπαστο συστατικό του φιλελευθερισμού που τις διέπει, ενώ εξετάζουμε και την ιδεολογική του μετάλλαξη στα χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάσταση, την περίοδο από τους Ναπολεόντειους Πολέμους ως τις απαρχές του Ελληνικού Αγώνα.
Στο δεύτερο κεφάλαιο, τον λόγο παίρνει η ευρύτερη ελληνική κοινότητα, που εκείνη την περίοδο αντιλαμβάνεται την ετερότητά της, τόσο σε εθνικό, όσο και σε κοινωνικό και ταξικό πλαίσιο. Μέσα από τους γαλλο-βρετανικούς αποκλεισμούς και τις εμπορικές απαγορεύσεις εκατέρωθεν, ξεπηδά μια νέα, εξαιρετικά δυναμική ελληνική αστική τάξη, που βασίζεται στη ανερχόμενη ναυτιλία της, γνωρίζοντας τις ελκυστικές και υποσχόμενες ελευθερίες του καπιταλισμού, κυρίως στις μικρές αλλά σημαντικές κοινότητες του εξωτερικού. Εκεί όπου δραστηριοποιούνται και σημαντικοί λόγιοι της εποχής, ριζοσπάστες φιλόσοφοι και πατέρες του γένους, όλοι ταγμένοι στον ίδιο ιερό σκοπό. Το στοιχείο, που μελετά η εργασία, δηλαδή το χρωμάτισμα του ιακωβινισμού στα ελληνικά δρώμενα, είναι απόλυτα διακριτό στα κείμενα που εμπνέεται ο Ρήγας Βελεστινλής, που δεν έχουν σημαντικές διαφορές, παρά στη γλώσσα και την απόδοση από τα πρωτότυπα της Γαλλικής Επανάστασης.
Στη συνέχεια και στο τρίτο κεφάλαιο, αναδεύουμε μια χρονική και πολιτική συγκυρία, που δεν έχει φωτιστεί αρκετά, όσον αφορά τα ελληνικά εδάφη: Τα χρόνια της επικυριαρχίας του Ναπολέοντα. Ακολουθούμε τις περιπέτειες δυο έμπιστων ευγενών κορσικανών, με ελληνική καταγωγή, απεσταλμένων του Βοναπάρτη στη Μάνη, με σκοπό τη βολιδοσκόπηση των δεδομένων και των διαθέσεων για μια επικείμενη επανάσταση στο Μοριά και τη Ρούμελη. Παρακολουθούμε τα τεκταινόμενα στην Κέρκυρα και τα Νησιά του Ιονίου, ξεδιπλώνοντας τον τρόπο με τον οποίο ο ιακωβινισμός επισκέπτεται τα Επτάνησα κατά την περίοδο της πρώτης και της δεύτερης Γαλλοκρατίας, ενώ αφουγκραζόμαστε και την ελληνική πρόσληψη της καθολικής ήττας του Ναπολέοντα και τί ακριβώς σήμαινε αυτό για την νεοελληνική και τη νησιωτική, κυρίως, οικονομία.
Στο επόμενο κεφάλαιο, χτίζεται με προσοχή η ελληνική εκδοχή της Γαλλικής Επανάστασης. Σε ένα μυστικιστικό ταξίδι, μεταξύ κόκκινων σκούφων και αναμμένων μισοκεριών, η Φιλική Εταιρεία ντύνεται τους μανδύες των καρμπονάρων και των ιακωβίνων, σε μια συνεχή αναζήτηση πρόσφορου εδάφους για εξέγερση. Ο τσάρος επιλέγει να παίξει, πιθανώς επιτηδευμένα, τον δικό του ασαφή ρόλο, η ιδεολογία παίρνει τη δική της σάρκα και οστά από τη μήτρα του Διαφωτισμού και όλα αυτά την ίδια στιγμή που συμβαίνει η άνοδος των κοινωνικά εξαθλιωμένων στα ψηλά σκαλοπάτια του αγώνα.
Το πέμπτο κεφάλαιο αναλώνεται στα πρώτα χρόνια της επανάστασης, πριν ακόμα κατασταλεί ο ιακωβινισμός από τα τραχιά χέρια των προυχόντων και των κοτζαμπάσηδων, που έχουν στο πλευρό τους την ετεροβαρή συμβολή της Εκκλησίας. Τα πεφωτισμένα, φιλελεύθερα Συντάγματα της Επιδαύρου και του Άστρους θίγουν μεγάλα συμφέροντα και δημιουργούν αναπόφευκτα τριβές, που αποδεικνύονται ανυπέρβλητες, οδηγώντας στο ξέσπασμα του τραγικού Εμφυλίου Πολέμου το φθινόπωρο του 1823.
Καταλήγοντας, στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο, δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι ευρωπαϊκές προσεγγίσεις των Μεγάλων Δυνάμεων κυρίως, που ξεκινούν την αλληλεπίδρασή τους σε ανεπίσημο πλαίσιο, μέσω του φιλελεύθερου, αιρετικού φιλελληνισμού για να αλλάξουν τελικά άρδην τη στάση τους, όταν συνειδητοποιούν την άμεση απειλή των συμφερόντων τους στην περιοχή.