1.1 Γένεση και Εξέλιξη
Η προέλευση και εξέλιξη του σχολείου αναπτύσσεται σε ένα πλαίσιο παράλληλο με τα ιστορικά γεγονότα που αναπτύχθηκαν στα διάφορα μέρη του κόσμου. Θα ήταν χρήσιμο να καθορισθεί ένα πλαίσιο αναφοράς για την κατανόηση της σχέσης μεταξύ του ιδρύματος του σχολείου και των διαδικασιών που αναπτύχθηκαν σε αυτό. Ξεκινώντας από το σχολείο ως θρησκευτικό ίδρυμα, τοποθετούμαστε στην αρχαία Ινδία, γύρω στο 2000 π.Χ., με τον βραχμανισμό και τον βουδισμό, όπου η εκπαίδευση νοείται ως μια διαδικασία τελειοποίησης στην οποία ο γκουρού ενσαρκώνει σχεδόν την εικόνα του πατέρα, "άξιος τιμής". Τα τρία καθήκοντα που πρέπει να εκτελέσει με τους μαθητές του ήταν: να τους μεταδώσει τις ιερές αλήθειες και να τους βοηθήσει να εμβαθύνουν σε αυτές, να τους κατευθύνει σε μια σωστή ηθική πειθαρχία και, τέλος, να ενδυναμώσει και να καθοδηγήσει τις έμφυτες πνευματικές τους ενέργειες.
Αντίθετα, στην αρχαία Κίνα (6ος αιώνας π.Χ.) επικρατεί η πολιτική και διοικητική αγωγή παρά η θρησκευτική έννοια. Η εκπαίδευση είχε τρεις στόχους: α) απόκτηση αρετών, β) σωματική αγωγή και γ) οικειοποίηση της γνώσης και του πολιτισμού. Ο δάσκαλος έπρεπε να έχει πέντε χαρακτηριστικά: α) προσωπικότητα, β) ανεξαρτησία, γ) εμφάνιση, δ) αίσθημα ευθύνης, ε) ανωτερότητα του πνεύματος και γενναιοδωρία του χαρακτήρα.
Στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, το σχολείο είχε ένα ρόλο κυρίως διδακτικό και όχι εκπαιδευτικό, ωστόσο υπήρχαν διαφορές μεταξύ τους. Ενώ στην Αθήνα προσπαθούσαν να ενσταλάξουν "συγκεκριμένο γούστο και ικανότητα", στη Ρώμη επικεντρώθηκαν στη "γνώση των ειδικών εργαλείων που το άτομο χρειαζόταν". Για τους Ρωμαίους η εκπαίδευση ήταν η "σωματική και ηθική αγωγή του παιδιού, που το έφερνε σε θέση να ενταχθεί στον κόσμο των ενηλίκων".
Ήδη κατά τον Μεσαίωνα, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα στην Ευρώπη ήταν διαρθρωμένα σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα με την ποικιλομορφία των αποδεκτών. Από τη μια, η εκκλησιαστική εκπαίδευση, με τις λεγόμενες μοναστηριακές σχολές, καθεδρικές ή επισκοπικές, και από την άλλη, η κοσμική εκπαίδευση, η οποία περιλάμβανε την εκπαίδευση των ευγενών και τη λαϊκή εκπαίδευση με τρεις βαθμίδες: πρώτα γράμματα, στοιχειώδης γραμματική και ανώτερη γραμματική. Από τον 11ο και τον 12ο αιώνα εμφανίζονται στην Ευρώπη οι συντεχνίες με νέα μοντέλα παραγωγής, "χειροτεχνική ή βιοτεχνική κουλτούρα", και με την έναρξη των μηχανικών τεχνών αυτό το είδος γνώσης συμπεριλήφθηκε στο γενικό πλαίσιο των επιστημών και των γνώσεων. Μπορούμε να μιλήσουμε για την αρχή της επαγγελματικής κατάρτισης με τη γέννηση των παραγωγικών γνώσεων (σκοπιμότητα), οι οποίες είχαν χαμηλότερη κατάταξη απ' ό,τι οι υπόλοιπες.
Από τον 16ο έως και τον 18ο αιώνα, με τις ανθρωπιστικές ιδέες μιας νέας νοοτροπίας στην Ευρώπη, γίνονται πιο έντονες και ενισχύονται οι τάσεις που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια της προηγούμενης περιόδου. Ανάμεσά τους, ο θαυμασμός των κλασικών έργων και η ισχυροποίηση των ελληνικών και των λατινικών. Η έννοια της εκπαίδευσης περιλαμβάνει μια διαδικασία που ξεκινά ακόμη και πριν από τη γέννηση του ατόμου. Εξ αυτού και η ανάγκη να ληφθούν προφυλάξεις κατά την κύηση αφού "μια καλή σωματική σύσταση θα βοηθήσει στην καλύτερη ανάπτυξη του ατόμου". Ο σκοπός της εκπαίδευσης είναι να διαμορφώσει σύμφωνα με ένα μοντέλο της ανθρωπότητας, γι' αυτό προτείνει ένα συστηματικό και συνεκτικό σχέδιο για να φέρει το ανθρώπινο ον στην πλήρη υλοποίησή του, ενώ υποστηρίζεται από μια σειρά περιεχομένων, μεταξύ των οποίων τα πιο σημαντικά είναι η ανάπτυξη των καλών γραμμάτων και η ρητορική.
Ο 18ος αιώνας, αποκαλούμενος και ως "αιώνας της εκπαίδευσης", λόγω του προσδιορισμού και της σπουδαιότητας που είχε για την εκπαίδευση η ριζική αλλαγή που της επέφερε, καθιερώνοντας μια νέα τάξη στην οποία το άτομο διαδραματίζει σημαντικό ρόλο, χαρακτηρίζοντας την εκπαίδευση ως το πιο αποτελεσματικό μέσο για την πραγματοποίηση του μετασχηματισμού της κοινωνίας, με βάση την Παιδαγωγική Θεωρία του Kant (1784) και τον Διαφωτισμό ως διέξοδο από τον άνθρωπο της "ανώριμης ηλικίας" στην οποία βρισκόταν με δική του υπαιτιότητα. Ο όρος "ανώριμη ηλικία" υποδηλώνει την ανικανότητά του να χρησιμοποιήσει τη δική του κατανόηση χωρίς τη βοήθεια άλλου.
Στα τέλη του 19ου αιώνα, δημιουργείται στην Ευρώπη ένα νέο παιδαγωγικό κίνημα που ανταποκρινόταν στις μορφές εκπαίδευσης που είχαν δημιουργηθεί. Ξεχωρίζουν τέσσερις παιδαγωγοί, που τους απασχολεί έντονα η φυσική ανάπτυξη των παιδιών, οι οποίοι αποτελούν κοινή ιστορική αναφορά όλων των εκπροσώπων του κινήματος (Comenius, Rousseau, Pestalozzi και Froebel). Το καινούριο μοντέλο εκπαιδευτικού ιδρύματος που δημιουργείται στην Ευρώπη ομαδοποιείται σε αυτό που είναι γνωστό ως Νέο Σχολείο και έρχεται ως απάντηση στα προβλήματα που σχετίζονται με την εκβιομηχάνιση και την αστικοποίηση και τον κοινωνικό και πολιτιστικό εκσυγχρονισμό των πόλεων. Ο παιδοκεντρισμός που κληρονομήθηκε από τον Rousseau, η φροντίδα να τοποθετηθεί το παιδί στο επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον για τη μελέτη της φύσης του παιδιού και την αυτόνομη και ανεξάρτητη ανάπτυξη σε αυτό των ιδανικών των ενηλίκων.
Τον 20ο αιώνα εμφανίζονται ιδεολογικά κινήματα που υποτάσσουν τον ατομικισμό και την ελευθερία, που ήταν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του 19ου αιώνα, στην πανταχού παρούσα κρατική εξουσία, όπως ο ιταλικός φασισμός και ο γερμανικός εθνικοσοσιαλισμός, τα οποία επικρίνουν τον πολιτισμό της βιομηχανικής εποχής και εμποτίζουν με έναν ισχυρό ιδεαλισμό, επιβάλλεται ο συγκεντρωτισμός και ο έλεγχος πολλών κοινωνικών και ιδεολογικών μηχανισμών, ο έλεγχος του εκπαιδευτικού συστήματος και των διαφόρων οργανώσεων της νεολαίας που δημιουργούνται για να εκπληρώσουν σκοπούς δογματοποίησης και προπαγάνδας.
Με την εμφάνιση των σύγχρονων εκπαιδευτικών συστημάτων, το ιστορικό ενδιαφέρον για την εκπαίδευση ενισχύθηκε από την εμφάνιση χώρων αφιερωμένων στην εκπαίδευση των πολιτών, διαμορφωμένων ως θεμελιωδών χώρων για την κατασκευή των εθνικών κρατών. Όλες οι χώρες τροποποίησαν και ανέπτυξαν τα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισής τους, με στόχο την προσαρμογή τους στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και τις προσδοκίες που είχαν εναποθέσει σε αυτά σε κάθε ιστορική στιγμή. Κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα αντιμετώπισαν την απαίτηση να καταστεί αποτελεσματικό το δικαίωμα όλων των πολιτών στην εκπαίδευση. Η καθολικοποίηση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, η οποία είχε ήδη επιτευχθεί σε ορισμένες χώρες από τα τέλη του 19ου αιώνα, θα ολοκληρωθεί κατά τη διάρκεια της επόμενης χρονικής περιόδου, ενσωματώνοντας επίσης τη γενικευμένη πρόσβαση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η οποία άρχισε πλέον να θεωρείται αναπόσπαστο τμήμα της βασικής εκπαίδευσης. Ο πρωταρχικός στόχος ήταν να καταστεί αποτελεσματική μια σχολική εκπαίδευση μεγαλύτερης διάρκειας και με στόχους πιο φιλόδοξους για όλους τους νέους και των δύο φύλων.