ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παρούσα έρευνα εντάσσεται στο θεματικό πεδίο της διερεύνησης
προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων. Σκοπός της είναι να μελετήσει και
να αναλύσει τους τρόπους αξιοποίησης της μικτής μάθησης στη μη τυπική
εκπαίδευση. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στην ανάπτυξη της συνεργατικής
μάθησης, της κριτικής σκέψης και του στοχαστικού διαλόγου στις ομάδες
μάθησης ενηλίκων. Καθώς η ανάγκη για διά βίου εκπαίδευση γίνεται ολοένα
και πιο επίκαιρη, η εξέταση προσεγγίσεων της μικτής μάθησης οι οποίες
εξυπηρετούν τον παραπάνω στόχο κρίνεται επιβεβλημένη.
Συγκεκριμένα με την καταγραφή των απόψεων και αντιλήψεων
εκπαιδευτών/τριών και εκπαιδευομένων, οι οποίοι συμμετείχαν σε διάφορα
προγράμματα μικτής μάθησης, επιδιώκεται η ερμηνεία και ανάλυση των
απαντήσεών τους σε ερευνητικά ερωτήματα που σχετίζονται με τις
ακόλουθες έννοιες – κλειδιά: μικτό μοντέλο εκπαίδευσης, επικοινωνία και
συνεργασία, στοχαστικός διάλογος και κριτική σκέψη – αναστοχασμός. Η
δομή της συγκέκριμενης μελέτης περιλαμβάνει τις ακόλουθες ενότητες:
Στην πρώτη ενότητα εξετάζεται το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας. Στο
κεφάλαιο 1 προσδιορίζονται η έννοια της μικτής μάθησης, η σημασία και οι
περιορισμοί της, τα κριτήρια επιλογής του συγκεκριμένου μοντέλου,οι νέες
τεχνολογίες στη μικτή μάθηση καθώς και ο ρόλος των εκπαιδευτών/τριών.
Στο κεφάλαιο 2 αναλύονται οι έννοιες της συνεργατικής μάθησης, της
κριτικής σκέψης και του στοχαστικού διαλόγου μέσα από σχετικές θεωρίες
της εκπαίδευσης ενηλίκων. Στο κεφάλαιο 3 γίνεται η σύνδεση του
θεωρητικού πλαισίου με την παρούσα έρευνα καθώς διερευνάται η
επίδραση της μικτής μάθησης στην ανάπτυξη της συνεργασίας, της κριτικής
σκέψης και του στοχαστικού διαλόγου.
Η δεύτερη ενότητα αφορά στην εμπειρική έρευνα. Στο κεφάλαιο 4
περιγράφεται η ερευνητική διαδικασία στην οποία περιλαμβάνονται:η
συμβολή της παρούσας εργασίας στην έρευνα του συγκεκριμένου πεδίου, ο
σκοπός και οι επιμέρους στόχοι, οι ερευνητικοί άξονες και τα ερευνητικά
ερωτήματα, η ερευνητική μέθοδος και οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν, ο
τρόπος συλλογής δεδομένων και τα ερευνητικά εργαλεία, η επιλογή των
ερωτώμενων, οι προκαταρκτικές ερωτήσεις και η εξελιξη των συζητήσεων,
ο πληθυσμός μελέτης, τα προσδοκώμενα αποτέλεσματα, οι περιορισμοί της
έρευνας, η δομή των συνεντεύξεων, η διαδικασία συλλογής δεδομένων και
η φερεγγυότητα της έρευνας.
Στην τρίτη ενότητα εντάσσονται τα αποτελέσματα της έρευνας. Στο
κεφάλαιο 5 πραγματοποιείται η παρουσίαση, ανάλυση και ερμηνεία των
δεδομένων. Στο κεφάλαιο 6 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα και
ορισμένες προτάσεις. Η έρευνα ολοκληρώνεται με τον επίλογο.
Α) ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
ΚΕΦ. 1: Η μικτή μάθηση
1.1. Η μικτή μάθηση στη μη – Τυπική Εκπαίδευση
Ο όρος μικτή μάθηση έχει ασαφή προέλευση, αλλά χρησιμοποείται σε
επιστημονικά κείμενα από το 1999. Η μικτή μάθηση, ως συστηματική
μεθοδολογία εκπαίδευσης, έχει συνδεθεί με τη διευρυμένη χρήση του
διαδικτύου που προέκυψε στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Από το 2006
και μέχρι σήμερα η έννοια της μικτής μάθησης απόκτησε ιδιαίτερη σημασία
για την τριτοβάθμια εκπαίδευση (Friesen, 2012).
Όπως αναφέρει ο Hobgood (n.d.), η μέθοδος της μικτής μάθησης ως
συνδυασμός πολλαπλών μαθησιακών περιβαλλόντων και δραστηριότητων
χρησιμοποιούνταν πολύ πριν την εμφάνιση των ηλεκτρονικών υπολογιστών
και της χρήσης του διαδικτύου. Η μικτή μάθηση έχει αξιοποιηθεί σε
διαφορετικά μαθησιακά πλαίσια, αλλά τα τελευταία χρόνια έχει
προεξέχουσα παρουσία σε προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων.
Η μικτή μάθηση περιλαμβάνει μια σειρά από διαφορετικές μεθόδους και
δραστηριότητες όπως είναι η ηλεκτρονική μάθηση “e-Learning”, η κατά
πρόσωπο μάθηση “face – to – face” και η αυτορρυθμιζόμενη μάθηση “selfpaced
learning” (Byrne, 2004). Εναλλακτικά χρησιμοποιείται και ο όρος
μικτή ηλεκτρονική μάθηση, γιατί σ’ αυτή την περίπτωση η ηλεκτρονική
μάθηση συνδυάζεται με την κατά πρόσωπο εκπαίδευση (ODS Consulting,
2009). Επίσης χρησιμοποιείται και ο όρος υβριδική μάθηση, κυρίως σε
χώρες της Βόρειας Αμερικής ή συνδυαστική μάθηση ως συνδυασμός
διαφορετικών μαθησιακών μεθόδων στις οποίες χρησιμοποιούνται εικονικά
και φυσικά μέσα (Κεσσανίδης, Παπαελευθερίου & Παπασταματίου, 2009).
Η επιτυχία της έγγυται στην επιλογή του σωστού συνδυασμού μέσων, τα
οποία θα καταλήξουν σε αποτελεσματικότερη μάθηση με το χαμηλότερο
κόστος. Η φιλοσοφία της συγκεκριμένης ιδέας είναι να προσφέρει
διαφορετικές εμπειρίες και εργαλεία μάθησης που ταιριάζουν στις ανάγκες
και το στυλ των εκπαιδευομένων (Byrne, 2004).
Στη μικτή μάθηση χρησιμοποιείται πληθώρα τεχνικών. Συγκεκριμένα το
φάσμα της ηλεκτρονικής μάθησης περιλαμβάνει εκτός των άλλων
πρόσβαση σε ηλεκτρονικές πηγές, διαδικτυακή επικοινωνία, αξιοποίηση
ιστολόγιων και διαδικτυακών συζητήσεων, δημιουργία εικονικών
περιβαλλόντων μάθησης καθώς και χρήση ηλεκτρονικών εργαλείων (ODS
Consulting, 2009). Στη διά ζώσης μάθηση αξιοποιούνται τεχνικές και
μέθοδοι όπως η εργασία σε ομάδες, η διερεύνηση ερωτημάτων, η επίλυση
προβλημάτων και η επίδειξη (Owston, Sinclair, & Wideman, 2008).
Η εφαρμογή αυτού του μοντέλου μάθησης ταιριάζει με τις
προϋποθέσεις της εκπαίδευσης ενηλίκων και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά
των συμμετεχόντων (Μαλλιάρα & Παπανικολάου, n.d.) Τα κυριότερα από
αυτά συνοψίζονται στην εκούσια συμμετοχή σε προγράμματα εκπαίδευσης
ενηλίκων, στην εξελισσόμενη διεργασία ανάπτυξης των εκπαιδευομένων,
στις εμπειρίες, αξίες, ενδιαφέροντα και προσδοκίες τους καθώς και στα
διαμορφωμένα μοντέλα μάθησής τους (Rogers, 2008).
Καθώς η εφαρμογή της μικτής μάθησης παρουσιάζεται ολοένα και
περισσότερο στις μη - τυπικές μορφές εκπαίδευσης, όπως είναι η
ενδοεπιχειρησιακή εκπαίδευση, η επαγγελματική κατάρτιση, ο
εγγραμματισμός ενηλίκων, η αγωγή ατόμων με αναπηρίες και η εκπαίδευση
εκπαιδευτικών, η αξιολόγηση και τεκμηρίωση των προγραμμάτων του
συγκεκριμένου μοντέλου κρίνεται επιβεβλημένη (Byrne, 2004). Οι φορείς μη
τυπικής εκπαίδευσης ενηλίκων προσφέρουν εκπαιδευτικά προγράμματα
εκτός τυπικού εκπαιδευτικού συστήματος σε άτομα που θεωρούνται
ενήλικα. Στην Ελλάδα τέτοιοι φορείς θεωρούνται κυρίως τα Κέντρα
Επαγγελματικής Κατάρτισης, το Ινστιτούτο Επιμόρφωσης του Εθνικού
Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης, ο ΟΑΕΔ, δημόσιοι οργανισμοί, επιστημονικές
ενώσεις κλπ. (Κόκκος, 2005).
Η μικτή μάθηση ακολούθησε την τάση της εποχής για ευρεία χρήση της
τεχνολογίας. Ενώ τα προηγούμενα χρόνια υπήρξε απομίμηση της
παραδοσιακής τάξης και των μαθημάτων μέσα σε ένα διαδικτυακό
περιβάλλον, τον τελευταίο καιρό αναπτύσσεται ολοένα και περισσότερο ο
συνδυασμός μεθόδων, τεχνικών και μέσων που στηρίζονται στην
ενεργητική συμμετοχή, την εφαρμοσμένη γνώση και την εμπειρική μάθηση
(Collopy &Arnold, 2009). Η μικτή μάθηση προσφέρει περισσότερες
επιλογές και θεωρείται ιδιαίτερα αποτελεσματική. Με τη χρήση των νέων
τεχνολογιών δεν επιδιώκεται η επινόηση της καλύτερης μεθόδου αλλά ο
συνδυασμός μεθόδων και μέσων που οδηγούν σε καλύτερα αποτελέσματα.
Γι΄ αυτό στην υβριδική μάθηση αξιοποιούνται τα πλεονεκτήματα και οι
δυνατότητες από μια πληθώρα διαφορετικών μαθησιακών μοντέλων. Έτσι
δεν επιδιώκεται η αντικατάσταση αλλά η ενσωμάτωση διαφορετικών
μεθόδων (Arnold, n.d.).
Η αξιοποίηση της ηλεκτρονικής μάθησης έχει διαπιστωθεί σε έρευνες
κυρίως για άτομα που είναι πλήρως απασχολούμενα και με πληθώρα
κοινωνικών και οικογενειακών υποχρεώσεων. Η ευελιξία στο χρόνο και
στον τόπο διεξαγωγής, που προσφέρουν αυτά τα προγράμματα,
συμβαδίζουν με τις ανάγκες των συμμετεχόντων (Johansen, Harding, &
Ljosaa 2012). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μικτή μάθηση δείχνουν οι
εργαζόμενοι/ες σε επαγγέλματα υγείας, κοινωνικής πρόνοιας και
εκπαίδευσης όπου χρειάζεται άμεση εφαρμογή στην πράξη των γνώσεων
και δεξιοτήτων (Johansen, Harding, & Ljosaa 2012). Ορισμένες δυσκολίες ή
ενστάσεις που σχετίζονται κυρίως με την ευχέρεια των εκπαιδευομένων στη
χρήση των τεχνολογικών εργαλείων, οδηγούν σε αμφισβήτηση του
μοντέλου της ηλεκτρονικής μάθησης (Owston, Sinclair, & Wideman, 2008).
Γι’ αυτό εξετάζονται οι εναλλακτικές δυνατότητες που προσφέρει η μικτή
μάθηση, δηλαδή ο συνδυασμός των δύο, σε σχέση τόσο με τη διά ζώσης
μάθηση όσο και την ηλεκτρονική μάθηση (Young, Glogowska, Lockyer, &
Moule, 2010 ? Johansen, Harding, & Ljosaa2012 ? Owston, Sinclair, &
Wideman, 2008).
1.2 Η σημασία της μικτής μάθησης
Η μικτή μάθηση προσφέρει σημαντικά ερεθίσματα και δυνατότητες κατά
την εκπαιδευτική διαδικασία. Το μαθησιακό περιβάλλον της μικτής
εκπαίδευσης αναπτύσσει την αυτονομία των συμμετεχόντων, ικανοποιεί τις
ανάγκες και τα ενδιαφέροντά τους, ενισχύει τη συνεργατική μάθηση και την
εμπλοκή των ατόμων στην κοινότητα (Trinidad & Pearson, 2004). Σε
ορισμένες περιπτώσεις η «απόσταση» των συμμετοχόντων στη διά ζώσης
εκπαίδευση μπορεί να είναι μεγαλύτερη από την εξ αποστάσεως
εκπαίδευση (Arnold, n.d.). Άλλωστε οι τεχνολογίες προσφέρουν τη
δυνατότητα σε εκπαιδευτές/τριες και εκπαιδευομένους/ες να συμμετέχουν
στην εκπαιδευτική διαδικασία σε χρόνο και τόπο που εξυπηρετεί τις
ανάγκες τους (Redmond, 2011).
Σε διάφορα εκπαιδευτικά προγράμματα στις ΗΠΑ επισημαίνονται τα
πλεονεκτήματα και οφέλη της μικτής μάθησης. Στη δικαστική εκπαίδευση,
σε διάφορες πολιτείες, όπως η Ουάσιγκτον και η Καλιφόρνια, έχει
αξιοποιηθεί ο συνδυασμός εξ αποστάσεως και παραδοσιακής μεθόδου για
καλύτερα και λιγότερο δαπανηρά αποτελέσματα (Meeks & Cowdrey, 2012).
Στην εκπαίδευση ενηλίκων μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι τηλεδιασκέψεις
και τα ηλεκτρονικά σεμινάρια παράλληλα με τις συζητήσεις σε ομάδες και το
παιχνίδι ρόλων όπως προτείνονται από την Αδραγωγική μέθοδο του
Malcolm Knowles, του David Kolb και άλλων θεωρητικών. Ανάμεσα στα
πλεονεκτήματα της μικτής μάθησης αναφέρονται η αυξημένη δυνατότητα
για εμπλουτισμένες εμπειρίες, η πολυμορφία των τεχνικών, μέσων και
μεθόδων και η μείωση του κόστους (Meeks & Cowdrey, 2012).
Στην εκπαίδευση της αγγλικής ως δεύτερης γλώσσας έχει εξεταστεί η
εφαρμογή της υβριδικής μάθησης σε γιαπωνέζους φοιτητές/τριες. Σύμφωνα
με έρευνα των Kobayashi και Little (2011) αναγνωρίζεται η σημασία της
μικτής εκπαίδευσης στην ανάπτυξη θετικών στάσεων των εκπαιδευομένων,
την παροχή κινήτρων και την ικανοποίηση των αναγκών τους. Όμως η
αποτελεσματικότητα του στοιχείου της ηλεκτρονικής μάθησης στην
εκμάθηση μιας δεύτερης γλώσσας εξαρτάται από διαφορετικούς
παράγοντες όπως η γλωσσική ικανότητα των συμμετεχόντων, η διάρκεια
παρακολούθησης του προγράμματος, η ικανότητα χρήσης ηλεκτρονικών
εργαλείων, οι ατομικές διαφορές των εκπαιδευομένων και η στάση τους
απέναντι στις νέες τεχνολογίες (Kobayashi & Little, 2011).
Η χρήση της μικτής μάθησης στην άσκηση δεξιοτήτων οργάνωσης και
διοίκησης, κοινώς μάνατζμεντ, έχει σχέση με εφαρμοσμένες γνώσεις και
εξειδικευμένες δεξιότητες για τη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού, την
δημιουργία κινήτρων, τον αναστοχασμό των εμπειριών και πρακτικών. Ο
ρόλος των επιμορφωτών/τριών επικεντρώνεται στη διευκόλυνση της
εκπαιδευτικής ομάδας, την ενθάρρυνση των επιμορφούμενων και τη
δημιουργία θετικού κλίματος. Στόχος ενός τέτοιου προγράμματος είναι η
δημιουργία στρατηγικής και λογικής σκέψης μεταξύ των συμμετεχόντων. Η
αποδοχή του συνδυασμού ηλεκτρονικής και διά ζώσης μάθησης από
τους/τις εκπαιδευομένους/ες είναι ιδιαίτερα σημαντική και καθοριστική και
την αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων (Nagura & Arakawa, 2003).
Σε περιπτώσεις που οι συμμετέχοντες/ουσες χρειάζεται να παραμένουν
στο εργασιακό περιβάλλον τους η μικτή μάθηση σε προγράμματα
διαχείρισης ανθρώπινου δυναμικού είναι μια εναλλακτική λύση καθώς οι διά
ζώσης συναντήσεις περιορίζονται και η εφαρμογή των γνώσεων και
δεξιοτήτων μπορεί να πραγματοποιηθεί άμεσα και σε πραγματικές
συνθήκες. Κλειδί για μια αποτελεσματική και βασισμένη στην οικοδόμηση
ικανοτήτων μάθηση είναι η ενεργός συμμετοχή των εκπαιδευομένων μέσω
της ανακαλυπτικής μάθησης. Βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη
ικανοτήτων, όπως η επίλυση προβλημάτων και οργανώση ομάδων, είναι η
ενθάρρυνση της συνεργατικής εκπαίδευσης (Arnold, n.d.).