ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο: Ε Υ Τ Υ Χ Ι Α
Το 1972, ο τέταρτος βασιλιάς του Μπουτάν διακήρυξε επίσημα ότι «Η Ακαθάριστη Εθνική Ευτυχία είναι πιο σημαντική από το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν», θέτοντας το Μπουτάν σε μια ολιστική πορεία ανάπτυξης. Μετά από αυτή την ιστορική διακήρυξη, το Μπουτάν ανέπτυξε ένα δείκτη Ακαθάριστης Εθνικής Ευτυχίας και εργαλείο ελέγχου αξιολόγησης της νέας πολιτικής,
διακηρύσσοντας ότι: «Η Ακαθάριστη Εθνική Ευτυχία μετρά την ποιότητα μιας χώρας πιο ολιστικά [σε σχέση με το ΑΕΠ] και η ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας έρχεται όταν η υλική και πνευματική ανάπτυξη συμβαίνει δίπλα-δίπλα και η μία συμπληρώνει και ενισχύει την άλλη».
Σαράντα χρόνια αργότερα, τον Ιούλιο του 2011, 68 έθνη συντάχθηκαν με το Μπουτάν στη συνεισφορά του ψηφίσματος της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ σχετικά με την «Ευτυχία: Προς μια Ολιστική Προσέγγιση της Ανάπτυξης» (Boniwell, 2017). Η υιοθέτηση ενός νέου προτύπου παγκόσμιας ανάπτυξης είναι πλέον ευρέως αναγνωρισμένη ως επείγουσα ανάγκη.
2.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ
Η ευτυχία είναι το τέλος/σκοπός και όχι το μέσον για το τέλος.
Η πιο φημισμένη ανάλυση της ευτυχίας προέρχεται από τον Αριστοτέλη (Ηθικά Νικομάχεια, τόμος 1), ο οποίος ισχυρίστηκε ότι η ευτυχία είναι ο μοναδικός τελικός στόχος της ανθρώπινης ύπαρξης.
Θεώρησε ότι η ευτυχία είναι τόσο σημαντική από μόνη της που είναι η ίδια το τέλος (δηλαδή ο σκοπός) και όχι το μέσον για το τέλος της ανθρώπινης ύπαρξης (Metz, Adler, Boniwell, Gibson, Seligman, Uchida & Xing, 2017). Ανεξάρτητα από το αν ο Αριστοτέλης έχει δίκιο, η ευτυχία είναι τουλάχιστον ίσως ο πιο σημαντικός τελικός προορισμός του ανθρώπου. Ενώ τα χρήματα και η
τεχνολογία, για παράδειγμα, είναι απλά εργαλεία χρήσιμα μόνο ως ένα μέσο για κάτι άλλο, η ευτυχία σε αντίθεση είναι, εξ ορισμού κάτι άλλο από μόνη της, είναι κάτι τελικό. Συνήθως, στους δυτικούς πολιτισμούς, η αναφορά στην ευτυχία (happiness) παραπέμπει σε μια πιο ατομικιστική και διανοητική αντίληψη της έννοιας που ακολούθως οδηγεί σε μια ηδονική. Για τον Αριστοτέλη τέλος σημαίνει σκοπός (τελολογία). Η ευδαιμονία είναι ο τελικός σκοπός και η αρετή είναι το μέσο για να φτάσει ο άνθρωπος σε αυτόν. κατάσταση, στην οποία ένα άτομο αισθάνεται ευχαρίστηση ή ικανοποίηση. Στην παρούσα εργασία, η έννοια της ευτυχίας βασίζεται σε μια πιο ευρεία θεώρηση, η οποία συνάδει με την Αριστοτελική κατανόηση του όρου της «ευδαιμονικής» (ευ-δαίμων, ο καλός δαίμονας) προοπτικής της ευτυχίας
και την οποία υιοθετεί και η σύγχρονη ψυχολογία. Από αυτή την οπτική, η ευτυχία έχει μια πιο ευρεία έννοια και αναφέρεται σε «όλα όσα κάνουν τη ζωή του ανθρώπου να πηγαίνει καλά» (Metz et al., 2017, p.22). Ισοδύναμοι όροι με την «ευτυχία» (- happiness) είναι η «ευημερία» ή «ευζωία» (- wellbeing),
η «υψηλή ποιότητα ζωής» (- high quality of life) και ίσως η «ανθηρή ύπαρξη» (- flourishing existence). Οι αντίθετες έννοιες της ευτυχίας προσεγγίζονται σχετικά καλά με όρους όπως «κακοζωία» (- harm), «κακή ποιότητα ζωής» (- poor quality of life) και «στερημένη ύπαρξη» (- stunted existence) (Metz et al., 2017). Στην εργασία αυτή, η έννοια της ευτυχίας περιλαμβάνει όχι μόνο διανοητικές πτυχές όπως ευχαρίστηση, αλλά και περισσότερες «ψυχολογικές» διαστάσεις, όπως συμπόνια, αυτό-επίγνωση, επίδειξη αρετής και εύρεση νοήματος στη ζωή.
2.2 ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΛΑ ΕΥΤΥΧΙΑΣ
Οι Diener και Seligman (2002), προσδιόρισαν την ευτυχία ως πλήρωση τριών κριτηρίων. Έτσι
λοιπόν ευτυχισμένος είναι όποιος:
1) Ζει ευχάριστη ζωή (pleasant life), όσον αφορά τις ηδονές και την ικανοποίηση από καθημερινές απολαύσεις.
2) Ζει ζωή υψηλής εμπλοκής (engaged life), με ενδιαφέρον, δέσμευση και προσπάθεια να ανακαλύψει, να κατανοήσει και να αξιοποιήσει τις ικανότητες του σε όλες τις πτυχές της ζωής του.
3) Ζει ζωή με νόημα (meaningful life) και προσπαθεί να γίνει το καλύτερο που μπορεί, δηλαδή έχει ένα μακροπρόθεσμο (απώτερο) και ανώτερο στόχο που δίνει νόημα στη ζωή και τις προσπάθειες του (αυτοπραγμάτωση). Στη φιλοσοφική, ψυχολογική και σχετική με την προσωπική ευτυχία (ευημερία)
βιβλιογραφία, είναι συνηθισμένο να συναντώνται διαφοροποιημένες θεωρίες υπό το πρίσμα της θεώρησης ότι η ευτυχία είναι συνάρτηση θετικών ψυχικών διανοητικών (mental) καταστάσεων. Οι Ryan και Deci (2001), σε μια ολοκληρωμένη ανασκόπησή τους οργάνωσαν το πεδίο της ευτυχίας σε δύο ευρείες παραδόσεις (traditions): μία που ασχολείται με την ευτυχία (ηδονική ευημερία - hedonic well-being) και μία που ασχολείται με τις ανθρώπινες δυνατότητες (human potential) (ευδαιμονική ευημερία - eudaimonic well-being). Επόμενη μελέτη των Keyes, Shmotkin και Ryff (2002)
επέκτεινε αυτή τη διάκριση σε υποκειμενική ευημερία (subjective well-being - SWB) και ψυχολογική ευημερία (psychological well-being - PWB), αντίστοιχα. Σύμφωνα με τις υποκειμενικές θεωρίες (SWB), η ευημερία είναι μόνο μια θετική κατάσταση του νου, είναι δηλαδή τυπικά ένα θέμα αίσθησης της ευχαρίστησης και εκτίμησης της ικανοποίησης από τη ζωή. Αντιθέτως, οι ψυχολογικές (PWB) (ή αντικειμενικές) θεωρίες εξετάζουν σφαιρικά την
αντιλαμβανόμενη εκτίμηση απέναντι στις υπαρξιακές προκλήσεις της ζωής, (π.χ., επίτευξη ουσιαστικών στόχων, προσωπική ανάπτυξη, δημιουργία ποιοτικών δεσμών με άλλους) (Metz et al., 2017).
2.2.1 Παραδόσεις (traditions) στην έρευνα για την ευτυχία
2.2.1.1 Υποκειμενική ευημερία
Εδώ και χιλιετίες, η ερώτηση που βασανίζει τους φιλόσοφους αφορά στο τι θεωρείται καλή ζωή. Έχουν επικεντρωθεί σε κριτήρια όπως η αγάπη των άλλων, η ευχαρίστηση ή η αυτοπραγμάτωση ως τα καθοριστικά χαρακτηριστικά της ποιότητας της ζωής. Ωστόσο, στον προσδιορισμό του τι συνιστά
μια καλή ζωή, είναι επιθυμητό οι ίδιοι οι άνθρωποι να ορίζουν μόνοι τους τη ζωή που ζουν. Αυτός ο υποκειμενικός προσδιορισμός της ποιότητας ζωής είναι ένας «δημοκρατικός» ορισμός, δεδομένου ότι παρέχει σε κάθε άτομο το δικαίωμα να αποφασίζει αν η ζωή του «αξίζει τον κόπο». Είναι αυτή η
προσέγγιση για τον ορισμό της καλής ζωής που αποκαλείται «υποκειμενική ευημερία» (Subjective Well-Being - SWB) και στην καθομιλουμένη μερικές φορές χαρακτηρίζεται ως «ευτυχία» (Diener, 2000).
Η υποκειμενική ευημερία (SWB) αναφέρεται στις εκτιμήσεις των ανθρώπων για την ζωή τους - εκτιμήσεις που είναι τόσο γνωστικές όσο και συναισθηματικές (Eid & Larsen, 2008; Lyubomirsky & Lepper 1999). Η γνωστική ευημερία (cognitive well-being) χαρακτηρίζει τη γνωστική αξιολόγηση της ζωής, η οποία συχνά ονομάζεται ικανοποίηση από τη ζωή. Η συναισθηματική ευημερία (affective well-being) χαρακτηρίζει την παρουσία θετικών ή ευχάριστων
συναισθημάτων και την απουσία αρνητικών ή δυσάρεστων συναισθημάτων. Αυτές οι δύο όψεις αποτελούν ξεχωριστά συστατικά μέρη της υποκειμενικής ευημερίας και θα πρέπει να αναλύονται χωριστά (Pavot, Fujita, & Diener, 1997). Οι άνθρωποι βιώνουν άφθονο SWB όταν αισθάνονται πολλά ευχάριστα και λίγα δυσάρεστα συναισθήματα, όταν ασχολούνται με ενδιαφέρουσες δραστηριότητες, όταν βιώνουν πολλές απολαύσεις και λίγους πόνους και όταν είναι ικανοποιημένοι με τη ζωή τους. Υπάρχουν πρόσθετα χαρακτηριστικά μιας πολύτιμης ζωής και καλής ψυχικής υγείας, αλλά ο τομέας του SWB επικεντρώνεται στις αξιολογήσεις των ίδιων των ανθρώπων για τη ζωή τους (Diener, 2000).