Α. ΜΙΛΗΣΙΟΙ
Η ιδιαίτερα αναπτυγμένη πόλη της Μιλήτου, συνιστά τον τόπο γενέσεως της φιλοσοφίας, καθώς η πρωταρχική τριανδρία της προσωκρατικής σκέψης (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) κατάγεται από την Ιωνική αυτή πόλη. Οι τρεις αυτοί φιλόσοφοι συνδέονται όχι μόνο τοπικά και χρονικά (6ος αι.), αλλά και ως προς τη "διδασκαλία" τους, καθώς η αρχή του κόσμου συνελήφθη και από τους τρεις ως υλική.
Ο Θαλής (624-545 π.Χ.) υποστήριξε ότι αρχή όλων των όντων είναι το νερό: «Τ? μ?ντοι πλ?θος κα? τ? ε?δος τ?ς τοια?της ?ρχ?ς ο? τ? α?τ? π?ντες λ?γουσιν, ?λλ? Θαλ?ς μ?ν ? τ?ς τοια?της ?ρχηγ?ς φιλοσοφ?ας ?δωρ φησ?ν ε?ναι.» = «για τον αριθμό όμως και για το είδος της τέτοιας αρχής δεν συμφωνούν, αλλά ο Θαλής ο αρχηγός της τέτοιας φιλοσοφίας θεωρεί αρχή το νερό.». Η άποψη του Θαλή είναι ισχυρή, εάν σκεφτούμε ότι στις αρχές του 20ου αι. επικρατούσε στον επιστημονικό χώρο της Φυσικής, η άποψη ότι "κάθετι παράγεται από το υδρογόνο».Το υδρογόνο συνιστά τα δυο τρίτα (2/3) του χημικού στοιχείου του νερού (H2O). Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι η θεώρηση του υγρού στοιχείου ως αρχής του κόσμου, ξεκινά από την αρχαϊκή σκέψη έως τη νεότερη εποχή. Καθώς, ήδη, στην Ιλιάδα αναφέρεται ο Ωκεανός ως αρχή των πάντων: «κα? ?ν ποταμο?ο ??εθρα ?κεανο?, ?ς περ γ?νεσις πάντεσσι τ?τυκται.» = «κι αυτά τα ρέματα του ποταμού Ωκεανού, που είναι η αρχή σε όλα.».
Ο Αναξίμανδρος (610-546 π.Χ.) δεν ακολουθεί τον δάσκαλό του Θαλή και δεν λαμβάνει ως αρχή του κόσμου ένα μόνο στοιχείο, αλλά το "άπειρο": «?... ?ρχ?ν... ε?ρηκε τ?ν ?ντων τ? ?πειρον... ?ξ ?ν δ? ? γ?νεσ?ς ?στι το?ς ο?σι κα? τ?ν φθορ?ν ε?ς τα?τα γ?νεσθαι κατ? τ? χρε?ν. διδ?ναι γ?ρ α?τ? δ?κην κα? τ?σιν ?λληλοις τ?ς ?δικ?ας κατ? τ?ν το? χρ?νου τ?ξιν.» = «ο Αναξίμανδρος είπε ότι αρχή των όντων είναι το άπειρο… Και απ' όπου προέρχεται η γένεση των όντων εκεί ακριβώς συντελείται και η διάλυσή τους σύμφωνα με την ανάγκη. γιατί τιμωρούνται και επανορθώνουν αμοιβαία για την αδικία σύμφωνα με την αιώνια τάξη».
Η απόδοση της αρχής του κόσμου στην επικράτηση ενός μόνο στοιχείου, απεφεύχθη από τον Αναξίμανδρο, ο οποίος ενστερνίζετο την ισορροπία και αρμονία στη φύση. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, θεώρησε αρχή του κόσμου το "άπειρο", το αδιαφοροποίητο, στο οποίο συνταιριάζονται όλα τα αντίθετα. Το "άπειρο" στον Αναξίμανδρο αποτελεί το τοπικά και ποιοτικά απροσδιόριστο. Με άλλα λόγια, είναι το "απεριόριστο" και το "αδιαφοροποίητο". το πρώτο επίθετο είναι ενδεικτικό του απείρου ως προς το χρόνο, τον τόπο και τον αριθμό, ενώ το δεύτερο επίθετο είναι προσδιοριστικό της ποιότητας. Στη φύση του Αναξιμάνδρειου απείρου, αποδίδεται το θεϊκό χαρακτηριστικό της αθανασίας: «τα?την (sc. φ?σιν τιν? το? ?πε?ρου) ??διον ε?ναι κα? ?γ?ρω.» = «ταύτη δηλαδή τη φύση του απείρου λέει ότι είναι "?ΐδιος" και "?γ?ρως"».
Ο Αναξιμένης (585-525 π.Χ.) συμφωνώντας με τον Θαλή ότι η πρώτη αρχή είναι συγκεκριμένη κατά την ποιότητα και με τον Αναξίμανδρο ότι είναι απεριόριστη κατά την ποσότητα, θεώρησε τον αέρα ως αρχή και ουσία που διαπερνά τα πάντα: «?. Ε?ρυστρ?του Μιλ?σιος ?ρχ?ν τ?ν ?ντων ??ρα ?πεφ?νατο. ?κ γ?ρ το?του π?ντα γ?γνεσθαι κα? ε?ς α?τ?ν π?λιν ?ναλ?εσθαι. ?ο?ον ? ψυχ?, φησ?ν, ? ?μετ?ρα ??ρ ο?σα συγκρατε? ?μ?ς, κα? ?λον τ?ν κ?σμον πνε?μα κα? ??ρ περι?χει' (λ?γεται δ? συνων?μως ??ρ κα? πνε?μα).» = «Ο Αναξιμένης του Ευρυστράτου από τη Μίλητο αποφάνθηκε ότι η αρχή των όντων είναι ο αέρας. διότι από αυτόν τα πάντα γίνονται και σ' αυτόν πάλι διαλύονται. "Καθώς η δική μας ψυχή", λέγει, "επειδή είναι αέρας, μας συγκρατεί και μας ελέγχει, έτσι πνεύμα και αέρας περιβάλλει ολόκληρο τον κόσμο" (ο αέρας και το πνεύμα είναι συνώνυμα)».
Η πολλαπλότητα και η μεταβολή των φυσικών φαινομένων εξηγείται με βάση την πύκνωση και μάνωση του αέρα. Αφενός, η επίνοια του Αναξαγόρα όσον αφορά την παραγωγή των ποιοτικών μεταβολών από τις ποσοτικές μεταβολές αποτελεί καινοτόμο αντίληψη, η οποία, μάλιστα, άσκησε ιδιαίτερη επιρροή στο σύγχρονο διαλεκτικό υλισμό. Αφετέρου, η Αναξιμένεια θεωρία μπορεί να θεωρηθεί οπισθοδρόμηση καθώς κατέφυγε στη θεώρηση ενός στοιχείου ως αρχής του κόσμου (όπως ο Θαλής), ενώ ο Αναξίμανδρος είχε πραγματοποιήσει ένα άλμα σκέψης με τη θεώ-ρηση της άπειρης και ακαθόριστης πρωταρχικής ουσίας του κόσμου.
Οι προαναφερθέντες φιλόσοφοι δεν μπορούν να χαρακτηριστούν απόλυτα υλιστές, καθώς κατά την περίοδο πνευματικής δράσης αυτών των φιλοσόφων δεν γίνεται διάκριση ύλης και πνεύματος. Επιπλέον, η υλιστική χροιά των στοιχείων που εξελήφθησαν ως αρχές του κόσμου, μειώνεται εάν λάβουμε υπ' όψιν ότι αυτά τα στοιχεία θεωρήθηκαν θεία.
Β. ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟΙ
Η ίδρυση της Πυθαγορικής σχολής στον Κρότωνα της Ιταλίας από τον Πυθαγόρα το Σάμιο (582/570-497 π.Χ.) σημαίνει το πέρασμα από την υλιστική ερμηνεία των Μιλησίων φιλοσόφων στην ερμηνεία βάσει της λογικής μορφής. Σύμφωνα με τους Πυθαγορείους, η ουσία των όντων είναι οι αριθμοί ενώ οι προσδιο-ριστικές αρχές του κόσμου είναι το "πέρας" και το "άπειρο": «?ν δ? το?τοις κα? πρ? το?των ο? καλο?μενοι Πυθαγ?ρειοι τ?ν μαθημ?των ?ψ?μενοι πρ?τον τα?τα προ?γαγον, κα? ?ντραφ?ντες ?ν α?το?ς τ?ς το?των ?ρχ?ς τ?ν ?ντων ?ρχ?ς ??θησαν ε?ναι π?ντων.» = «Στον καιρό αυτών και προτύτερα απ' αυτούς οι λεγόμενοι Πυθαγόρειοι καταπιάστηκαν πρώτοι με τα μαθηματικά και τα έκαμαν να προκόψουν. και αφού έζησαν και μεγάλωσαν μέσα σ' αυτά έφτασαν στην αντίληψη ότι οι αρχές των μαθηματικών ήσαν αρχές των πάντων.», «Φα?νονται δ? κα? ο?τοι τ?ν ?ριθμ?ν νομ?ζοντες ?ρχ?ν ε?ναι κα? ?ς ?λην το?ς ο?σι κα? ?ς π?θη τε κα? ?ξεις, το? δ' ?ριθμο? στοιχε?α τ? τ' ?ρτιον κα? τ? περιττ?ν, το?των δ? τ? μ?ν ?πειρον, τ? δ? πεπερασμ?νον, τ? δ' ?ν ?ξ' ?μφοτ?ρων ε?ναι το?των κα? γ?ρ ?ρτιον ε?ναι κα? περιττ?ν, τ?ν δ' ?ριθμ?ν ?κ το? ?ν?ς, ?ριθμο?ς δ?, καθ?περ, ε?ρηται, τ?ν ?λον ο?ραν?ν.» = «είναι ολοφάνερο πως κι αυτοί νομίζουν ότι ο αριθμός είναι αρχή στα όντα και από υλική άποψη και από την άποψη των παθημάτων και έξεων και ότι στοιχεία του αριθμού είναι το άρτιο και το περιττό και απ' αυτά το ένα είναι πεπερασμένο το άλλο άπειρο, και ότι το ένα αποτελείται και από τα δυο αυτά μαζί (γιατί βέβαια είναι και περιττό και άρτιο) και ο αριθμός βγαίνει από το ένα, και ολόκληρος ο ουρανός, όπως είπαμε, είναι αριθμοί».
Κάποιοι από τους νεoτέρους Πυθαγορείους ανήγαγαν τις αρχές σε δέκα: «?τεροι δ? τ?ν α?τ?ν το?των τ?ς ?ρχ?ς δ?κα λ?γουσιν ε?ναι τ?ς κατ? συστοιχ?αν λεγομ?νας, π?ρας κα? ?πειρον, περιττ?ν κα? ?ρτιον, ?ν κα? πλ?θος, δεξι?ν κα? ?ριστερ?ν, ?ρρεν κα? θ?λυ, ?ρεμο?ν κα? κινο?μενον, ε?θ? κα? καμπ?λον, φ?ς κα? σκ?τος, ?γαθ?ν κα? κακ?ν, τετρ?γωνον κα? ?τερ?μηκες.»14 = «Άλλοι πάλι απ' αυτούς τους ίδιους λένε πως οι αρχές είναι δέκα, αυτές που εκφωνούνται κατά συστοιχία, πέρας άπειρο, περιττό άρτιο, ένα πλήθος, δεξιό αριστερό, αρσενικό θηλυκό, ηρεμούν κινούμενο, ίσο καμπύλο, φως σκοτάδι, αγαθό κακό, τετράγωνο ετερόμηκες».
Ο κοσμολογικός δυϊσμός πέρατος και απείρου ανευρίσκεται επίσης στα αποσπάσματα από το έργο "Περί Φύσεως" του γνωστού Πυθαγορείου Φιλολάου (σύγχρονος του Σωκράτη, 5ος αι. π.Χ.): «?? φ?σις δ' ?ν τ?ι κ?σμωι ?ρμ?χθη ?ξ ?πε?ρων τε κα? περαιν?ντων, κα? ?λος κ?σμος κα? τ? ?ν α?τ?ι πάντα'.» = «Η φύση στο σύμπαν συνταιριάστηκε και από άπειρα και από περιοριστικά και ο κόσμος στο σύνολό του και όλα όσα υπάρχουν μέσα σ' αυτόν».
Το ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσον οι αριθμοί των Πυθαγορείων είναι όντα. Ο αριθμός στους Πυθαγορείους δεν εκφράζει μόνο σχέση των πραγμάτων μεταξύ τους αλλά και την ουσία ενός μεμονωμένου πράγματος.16 Ίσως, οι Πυθαγόρειοι εννοούν γνωσιολογικά ότι οι αριθμοί ευρίσκονται στη φύση των πραγμάτων, για να κατανοηθεί το σύμπαν με μαθηματικούς τύπους (εξισώσεις κλπ.) και όχι ότι οι αριθμοί ευρίσκονται ως ύλη στα όντα. Κατά τον Φιλόλαο, μάλιστα, οι περαίνοντες αριθμοί μορφοποιούν τις άπειρες υλικές ουσίες. Καθώς, άλλωστε, προαναφέρθηκε ότι με την πυθαγόρεια φιλοσοφία σηματοδοτείται το πέρασμα από την ύλη στη μορφή. Οι Πυθαγόρειοι υποστήριξαν ότι η έσχατη και απλή φύση των πραγμάτων έχει μαθηματική δομή.17 Η ερμηνεία αυτή παραπέμπει στην άποψη του Galileo (1564-1642) ότι η φιλοσοφία είναι γραμμένη σε ένα μεγάλο βιβλίο, στο σύμπαν, το οποίο είναι γραμμένο στη γλώσσα των μαθηματικών και οι χαρακτήρες του είναι γεωμετρικά σχήματα, χωρίς τα οποία είναι αδύνατο να καταλάβουμε ούτε μια λέξη από το βιβλίο αυτό.
Κατ' αυτόν τον τρόπο, οι αριθμοί των Πυθαγορείων ως αρχές δεν αποτελούν ουσίες αλλά εκφραστές της δομής της φύσεως κατ' αναλογίαν προς την προαναφερθείσα άποψη του Γαλιλαίου. Ίσως, βέβαια, αντιλαμβάνονταν τους αριθμούς ως γεωμετρικά σχήματα, κάτι το οποίο οδήγησε στην τάση τους προς πρόσληψη των αριθμών ως όντων και όχι ως συμβόλων-μέσων. Ανοιστέον ότι ο Geminus (Γέμινος, 1ος αι. π.Χ.) στη μελέτη των ουρανίων σωμάτων, διέκρινε τις υποθέσεις από τις θεωρίες που αφορούν τη δομή του σύμπαντος. Σύμφωνα με την άποψη αυτή είναι διαφορετικό πράγμα να "σώζεις τα φαινόμενα" με την επιβολή μαθηματικών σχέσεων σ' αυτό και άλλο να εξηγείς γιατί τα φαινόμενα είναι αυτά που είναι. Πρόκειται για τη διάκριση της προσέγγισης του φυσικού από τον αστρονόμο.