Άμιλλα νεών ή λεμβοδρομίες ή κωπηλασία
Η κωπηλασία είναι η τέχνη κατά την οποία ο κωπηλάτης ή οι κωπηλάτες με τον κατάλληλο χειρισμό των κουπιών, καταφέρνουν να κινήσουν το σκάφος πάνω στην επιφάνεια του νερού. Αρχικά η κωπηλασία ήταν γνωστή σαν μεταφορική, εμπορική και πολεμική εκδήλωση και αργότερα σαν ναυτικό παιχνίδι και αγώνισμα.
Η τέχνη της λεμβοδρομίας αποτέλεσε πρωταρχικό στοιχείο στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Από τα ελληνικά φύλα, οι Κρήτες ήταν οι πρώτοι που ανέπτυξαν σημαντικά την τέχνη της κωπηλασίας και εξελίχθηκαν σε ναυτικό λαό. Ο βασιλιάς Μίνωας πρώτος απέκτησε ναυτικό και κυριάρχησε στο μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής θάλασσας, ιδρύοντας αποικίες σε πολλά νησιά. Κορυφαίο γεγονός που μαρτυρά τη ναυτική ακμή και δύναμη των Ελλήνων των ηρωικών χρόνων αποτελεί η συγκέντρωση και αναχώρηση των ελληνικών πλοίων για την εκστρατεία εναντίον της Τροίας, όπως πληροφορούμαστε από τον Όμηρο.
Εκτός από τις διάφορες λογοτεχνικές πηγές και τα αρχαιολογικά ευρήματα που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη δείχνουν την αγάπη των Ελλήνων για τις λεμβοδρομίες. Όπως σε όλα τα αθλήματα, έτσι και σε αυτές, υπήρχε σύμφωνα με τη γνώμη μερικών αρχαίων συγγραφέων προϊστορική καταγωγή. Λεμβοδρομίες λάμβαναν χώρα, σύμφωνα με τον Δίωνα τον Χρυσόστομο, κατά την προϊστορική εποχή στα Ίσθμια, όπου οι Αργοναύτες με την Αργώ νίκησαν την πρώτη φορά, αλλά και στα Νέμεα.
Ο Φιλόστρατος κάνει αναφορά σε κωπηλατικούς αγώνες που έγιναν από τους Έλληνες κατά την μακρόχρονη παραμονή τους στην Τροία. Το έμψυχο υλικό του ελληνικού στόλου προσβλήθηκε από λοιμό και ο Παλαμήδης έπεισε τους αρχηγούς των Αχαιών να μπουν τα πληρώματα στα πλοία και να κωπηλατήσουν, ώστε ο αμόλυντος θαλασσινός αέρας να τους ξαναδώσει υγεία. Έτσι οι Αχαιοί μπήκαν σε εκατό πλοία, πραγματοποίησαν κωπηλατικούς αγώνες και καθιέρωσαν και βραβεία για τους νικητές. Στην Οδύσσεια υπάρχουν αρκετές αναφορές στους Φαίακες, ότι ήταν πολύ καλοί στη θάλασσα και πως αγαπούσαν την κωπηλασία.
Αγώνες λεμβοδρομίας διεξάγονταν στα Μουνύχια ή Μουνίχια, που ήταν μια γιορτή του αρχαίου Πειραιά προς τιμήν της Μουνιχίας Άρτεμης και γινόταν στις 16 του μήνα Μουνιχιώνα, δηλαδή τον μήνα Απρίλιο, στο ναό της Μουνιχίας Άρτεμης που βρισκόταν στο λιμάνι της Μουνιχίας, στο σημερινό Τουρκολίμανο. Το συγκεκριμένο ιερό ήταν φημισμένο ως άσυλο για κάθε πολίτη που θεωρούσε τον εαυτό του αδικημένο και κυρίως ως άσυλο ναυτικών. Έφηβοι Αθηναίοι αγωνίζονταν σε αυτές τις λεμβοδρομίες και στο τέλος πρόσφεραν θυσία στη Μουνιχία Άρτεμη. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως οι έφηβοι αγωνίζονταν με τα ιερά πλοία των Αθηναίων, Πάραλο, Σαλαμίνα, Δημητριάδα και Αντιγονίδα. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει τη γενικότερη σημασία των εκδηλώσεων αυτών για το γόητρο της αθηναϊκής πολιτείας. Οι αγώνες αυτοί τα επόμενα χρόνια αντικαταστάθηκαν με εικονικές ναυμαχίες μεταξύ διαφορετικών εφηβικών ομάδων. Παρόμοιοι αγώνες με τα Μουνύχια γινόταν στη Σαλαμίνα, στα Αιάντεια, προς τιμήν του ήρωα της Ιλιάδας Αίαντα, όπου οι έφηβοι της Αθήνας συναγωνίζονταν αυτούς της Σαλαμίνας.
Η άμιλλα πλοίων των Παναθηναίων ήταν γνωστή για τη μεγαλοπρέπειά της. Διεξαγόταν στην είσοδο του λιμανιού του Πειραιά, κοντά στον τάφο του Θεμιστοκλή, τον μήνα Εκατομβαιώνα και σε αυτήν έπαιρναν μέρος μόνο οι φυλές των Αθηναίων. Οι δύο πρώτες νικήτριες ομάδες κέρδιζαν έπαθλα και συγκεκριμένα η πρώτη φυλή έπαιρνε τριακόσιες δραχμές και τρεις ταύρους, ενώ η δεύτερη διακόσιες δραχμές και δύο ταύρους. Οι συντελεστές της νίκης ήταν η μυϊκή δύναμη των κωπηλατών και οι συγχρονισμένες τους κινήσεις, αλλά και η ικανότητα του πηδαλιούχου.
Ανάλογοι αγώνες πραγματοποιούνταν από τους Αθηναίους και στο Σούνιο. Στους ναυτικούς αγώνες του Σουνίου, οι οποίοι πιθανότατα γινόταν προς τιμήν του θεού Ποσειδώνα, γίνεται αναφορά από τον Λυσία ότι νίκησε με τριήρη ο πελάτης του, ως χορηγός, πληρώνοντας 15 μνες. Ακόμη μια σημαντική γιορτή των Αθηναίων όπου πραγματοποιούνταν λεμβοδρομίες με έφηβους κωπηλάτες ήταν τα Διισωτήρια, που γινόταν προς τιμή του Δία Σωτήρα και της Αθηνάς Σωτήρας. Στην Αττική γίνονταν το μήνα Σκιροφοριώνα. Λεμβοδρομίες γινόταν και στα Θησεία, γιορτή προς τιμήν του Θησέα, καθώς και στα Ποσείδια, προς τιμήν του Ποσειδώνα, ως θεού της υγρασίας και της βλάστησης, στις 8 του μήνα Ποσειδεώνα.
Ο Θουκυδίδης αφηγείται αγώνες πλοίων κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Οι άντρες των πληρωμάτων των αθηναϊκών πλοίων, που συμμετείχαν στην σικελική εκστρατεία, συναγωνίστηκαν για το ποιο πλοίο θα έφτανε πρώτο από τον Πειραιά στην Αίγινα. Επίσης, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου, ο Αθηναίος στρατηγός Ιφικράτης οργάνωσε αγώνες πλοίων, με σκοπό τη διατήρηση της καλής φυσικής κατάστασης του αθηναϊκού ναυτικού, όπως πληροφορούμαστε από τον Ξενοφώντα, ο οποίος αναφέρει ότι : «πολλές φορές έβαζε το στόλο ν' ανοιχτεί από τη στεριά, αντίκρυ στο σημείο όπου έμελλε να γευματίσει ή να δειπνήσει το στράτευμα και κατόπιν τοποθετούσε τα πλοία με την πλώρη προς τη στεριά, κι όταν έδινε το σύνθημα, εκείνα συναγωνίζονταν ποιο θα έφτανε πρώτο στην παραλία. Λογαριαζόταν μεγάλη επιτυχία για ένα πλήρωμα να είναι το πρώτο που θα έβρισκε νερό κι όλα τ' άλλα αναγκαία, και το πρώτο που θα γευμάτιζε· για κείνους που έφταναν τελευταίοι, πάλι, αποτελούσε μεγάλη τιμωρία και το ότι υστερούσαν σ' όλα αυτά, και ότι έπρεπε να φύγουν ξανά ταυτόχρονα με τους άλλους όταν δινόταν το σύνθημα. Έτσι, ενώ οι πρώτοι τα έκαναν όλα με άνεση, οι τελευταίοι βιάζονταν».
Ίσως η διαδρομή να μην γινόταν προς μία μόνο κατεύθυνση, αλλά σε απομίμηση της κίνησης των αρμάτων στον ιππόδρομο, να είχε σαν άφεση την ακτή, σαν νύσσα κάποιο σημείο στα ανοιχτά της θάλασσας, πιθανόν μία νησίδα που έπρεπε να περιπλεύσουν τα πλοία και σαν τέρμα το ίδιο σημείο της εκκίνησης στην ακτή. Αυτό το είδος του αγώνα περιγράφει ο Βιργίλιος στην Αινειάδα και αναφέρεται σε ελληνικά πρότυπα. Δυστυχώς, τον ακριβή τρόπο διεξαγωγής των λεμβοδρομιών δεν τον γνωρίζουμε. Ίσως σε κάποιους αγώνες να συνδυάζονταν η ταχύτητα με την ευκινησία, δηλαδή με την ικανότητα ελιγμών, οπότε ο αγώνας έπαιρνε τη μορφή εικονικής ναυμαχίας. Παρόμοιους αγώνες με του Ιφικράτη είχαν οργανώσει και οι Πέρσες, κατά τον Ηρόδοτο. Επίσης, σύμφωνα με τον Αρριανό, ο Μ. Αλέξανδρος οργάνωσε αγώνες πλοίων σε έναν ποταμό κοντά στη Βαβυλώνα, λίγο πριν τον θάνατό του.
Λεμβοδρομίες συναντάμε και σε ταφικούς αγώνες, όπως πληροφορούμαστε από τον Ισοκράτη, με τους οποίους τιμήθηκε από τον Νικοκλή, το 374 π.Χ., στη Σαλαμίνα της Κύπρου, ο νεκρός πατέρας του, Ευαγόρας. Ακόμα μία πληροφορία για αγώνες πλοίων παίρνουμε από τον Παυσανία, όπου αναφέρεται ότι οι κάτοικοι της αρχαίας Ερμιόνης τελούσαν κάθε χρόνο ανάμεσα σε άλλους και τέτοιους αγώνες προς τιμήν του Διονύσου του Μελαναίγιδα, επίθετο από το μαύρο δέρμα κατσικιού με το οποίο ήταν ντυμένος. Αγώνες πλοίων και εικονικές ναυμαχίες συναντάμε στα Άκτια της Νικοπόλεως, σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο. Αν και αυτή η εκδοχή ενισχύεται και από σχετικές παραστάσεις στα νομίσματα της Νικόπολης, όπου απεικονίζονται παράσταση πλοίου με κωπηλάτες και μια σκηνή ναυμαχίας, εντούτοις πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί σχετικά με το αν τα συγκεκριμένα δρώμενα πραγματοποιούνταν κατά την διάρκεια των Ακτίων ή ως ξεχωριστή εκδήλωση. Επίσης, λεμβοδρομίες διεξάγονταν στα Άκτια άλλων περιοχών της Μεσογείου, όπως στα Άκτια της Περίνθου, στη Θράκη.
Στους Βατράχους του Αριστοφάνη, αναφέρεται κάποιος που κωπηλατεί και παραπονιέται ότι οι παλάμες του τραυματίστηκαν και γέμισαν φουσκάλες λόγω της τριβής των χεριών του με τα κουπιά. Αναφέρονται επίσης και μερικά κωπηλατικά παραγγέλματα. Ήταν μεγάλη τιμή και ένδειξη πατριωτισμού για τους Αθηναίους νέους να έχουν επιδεξιότητα στην κωπηλασία και ρόζους στις παλάμες τους εξ αιτίας αυτής. Επομένως, οι Αθηναίοι ανέπτυξαν σημαντικά την τέχνη της κωπηλασίας, προπονούνταν συχνά, ακόμα και σε περίοδο ειρήνης και είχαν τη φήμη των καλύτερων κωπηλατών. Οι βασικές αρχές κωπηλασίας διδάσκονταν σε ειδικά κωπηλατήρια στην ξηρά και σε συνδυασμό με τους διάφορους αγώνες συνετέλεσαν στην ετοιμότητα των κωπηλατών.
Θα ήταν παράληψη να μην αναφερθούμε στην χρησιμότητα των αυλητών κατά την κωπηλασία. Ο αυλητής στο κατάστρωμα ενός πλοίου μπορούσε να επιτελέσει χρήσιμη υπηρεσία βοηθώντας στο συγχρονισμό των κινήσεων των κωπηλατών και συντείνοντας στην ευδιαθεσία τους, αποτελούσε δε τακτικό μέλος του πληρώματος μιας αθηναϊκής τριήρης. Επιστρέφοντας ο Αλκιβιάδης από την εξορία, το 408 π.Χ., θέλησε να δώσει επιδεικτικό χαρακτήρα στην επιστροφή του προσλαμβάνοντας έναν πολύ γνωστό τραγικό ποιητή ως ναύκληρό του και τον πρωταθλητή αυλητή Χρυσόγονο για να δίνει τον ρυθμό στους κωπηλάτες. Άλλες φορές οι ίδιοι οι κωπηλάτες τραγουδούσαν ρυθμικά τραγούδια για να έχουν ρυθμό στις κινήσεις τους. Επίσης, οι κελευστές ήταν αυτοί που πολλές φορές, με ρυθμικές αναφωνήσεις ή χτυπήματα ραβδιού και πετρών έδιναν το ρυθμό στους κωπηλάτες για να τραβούν κουπί.
Φαίνεται ότι η θέσπιση τόσων πολλών κωπηλατικών αγώνων, έστω και σε τοπικό επίπεδο, δείχνει την ιδιαίτερη σημασία που απέδιδαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι στη συνεισφορά της κωπηλασίας στην στρατιωτική εκπαίδευση εφήβων και ενηλίκων. Η άμιλλα πλοίων ήταν η μοναδική ομαδική αθλητική δραστηριότητα που πιθανόν τελέστηκε σε κάποιους από τους Πανελλήνιους Ιερούς αγώνες, αν δεχτούμε μια γραπτή μαρτυρία και συγκεκριμένα στα Ίσθμια και στα Νέμεα κατά την προϊστορική εποχή. Στους αγώνες των Ισθμίων, η τέλεση κωπηλατικών αγώνων δικαιολογείται όχι μόνο επειδή το ιερό αυτό ήταν αφιερωμένο στον Ποσειδώνα, τον θεό της θάλασσας, αλλά και επειδή επρόκειτο για το μόνο από τα τέσσερα πανελλήνια ιερά που ήταν παραθαλάσσιο. Επίσης, η πιθανότητα αυτή ενισχύεται με τις ανασκαφές στα Ίσθμια, όπου βρέθηκαν μοντέλα πλοίων αφιερωμένα στον Ποσειδώνα.