ΑΚΟΥΣΙΑ ΛΑΘΗ: ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΗΣ ΠΑΡΑΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ
Σε αυτό το κεφάλαιο, θα προσπαθήσουμε να υποδείξουμε πιθανές αιτίες, οι οποίες θα έκαναν το Σουητώνιο αθέλητά του αβάσιμο. Αυτή φυσικά αποτελεί μια γενική περίπτωση που αφορά όλους ουσιαστικά τους αρχαίους ιστορικούς και πολλά από τα συμπεράσματά μας μπορούν να εφαρμοστούν ανάλογα και σε άλλους συγγραφείς.
Ασυνείδητη παραπληροφόρηση θα μπορούσε να συμβεί με δυο βασικούς τρόπους: εάν ο βιογράφος στηριζόταν σε ανακριβείς, προκατειλημμένες, διαστρεβλωμένες ή λανθασμένες πηγές, ή εάν έκανε αθέλητά του λάθη κατά τη διάρκεια της σύνθεσης του έργου του. Στην πρώτη περίπτωση πρέπει κατ' αρχάς να γνωρίζουμε τις πηγές του, ώστε να μπορούμε να προβούμε στην αξιολόγηση και εκτίμησή τους. Ιδιαίτερη θέση σε αυτό έχει πιθανή προκατάληψή τους είτε υπέρ, είτε εναντίον του αντικειμένου τους. Οι πηγές του Σουητώνιου μπορεί να είναι έργα συγκεκριμένων ιστορικών, αλλά επίσης και έγγραφα ή αρχεία, είτε δημόσια είτε ιδιωτικά. Επιπλέον σημαντικό ρόλο στη συγγραφή της αρχαίας ιστορίας, από την εποχή ακόμα του 'Πατέρα της Ιστορίας' Ηρόδοτου, έπαιζε η προφορική μαρτυρία, και θα πρέπει να εξετάσουμε τους πιθανούς κινδύνους που συνεπάγεται η χρήση της από τον ιστορικό.
Στη δεύτερη περίπτωση, θα στραφούμε προς περισσότερο τεχνικά μέρη της εργασίας του σαν ιστορικός-βιογράφος. Θα εξετάσουμε συγκεκριμένα με ποιο τρόπο συνέλεξε και συστηματοποίησε την τεράστια ποσότητα των πληροφοριών του, καθώς και μερικές πλευρές της συγγραφής του έργου του, οι οποίες μπορεί να τον οδήγησαν ασυνείδητα σε λάθη. Όλες αυτές είναι περιοχές όπου ο κίνδυνος λαθών, ανακριβειών, παραποίησης, παράλειψης, αναλήθειας και προκατάληψης είναι ιδιαίτερα πιθανός.
Εστιάζοντας στις πηγές του Σουητώνιου
Προσωπική μαρτυρία
Κατ’ αρχάς πρέπει να εξετάσουμε αν ο ιστορικός είχε προσωπική εμπειρία, λιγότερο ή περισσότερο άμεση, με κάποιους από τους πρωταγωνιστές των βιογραφιών του. Ο Σουητώνιος έζησε στη Ρώμη και έτσι είχε εμπειρίες με το γενικό πλαίσιο όπου κυρίως έζησαν και έδρασαν εκείνοι (πιθανώς μάλιστα, όπως είδαμε στην Εισαγωγή, ο Σουητώνιος και να γεννήθηκε στη Ρώμη, αφού μορφώθηκε εκεί). Ωστόσο, καθώς η γέννησή του τοποθετείται το πιθανότερο γύρω στα 70 μ.Χ., ήταν σύγχρονος ουσιαστικά μόνο με το Δομιτιανό, που κυβέρνησε μεταξύ 81 και 96 μ.Χ. (θα ήταν απλώς παιδί κατά τη διακυβέρνηση του Βεσπασιανού (69-79 μ.Χ.) και του Τίτου (79-81 μ.Χ.). Πράγματι ο Σουητώνιος αναφέρει ότι βρισκόταν 'στα νιάτα του' κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας εκείνου του αυτοκράτορα (Δομιτιανός 12) και έτσι αυτός είναι ο μόνος από τους δώδεκα πρωταγωνιστές των Καισάρων για τον οποίο ο συγγραφέας θα μπορούσε να έχει διαμορφώσει μια προσωπική γνώμη.
Αυτή βέβαια είναι μια αρκετά ασαφής αναφορά, καθώς ο Σουητώνιος μπορεί στην αλήθεια να ήταν πολύ νέος για να ενδιαφέρεται σοβαρά να κάνει εμπεριστατωμένες εκτιμήσεις για το πρόσωπο του ανωτάτου άρχοντα, ή μπορούσε να μη βρίσκεται στη Ρώμη για χρονικά διαστήματα αρκετά μεγάλα, ή (και αυτό είναι σίγουρα το πιθανότερο) απλά όχι αρκετά κοντά στον αυτοκράτορα ώστε να διαμορφώσει προσωπική άποψη, αλλά απλώς να αρκείται στις φήμες που κυκλοφορούσαν για αυτόν. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η αξιοπιστία του Σουητώνιου σχετικά με το Δομιτιανό, έστω και αν ήταν σύγχρονός του, αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη.
Βασιζόμενος σε άλλες πηγές
Για τους υπόλοιπους από τους Δώδεκα Καίσαρες ο Σουητώνιος έπρεπε να βασίζεται κυρίως σε προηγούμενους συγγραφείς, με κίνδυνο βέβαια να διαιωνίζει πιθανά λάθη ή προκαταλήψεις τους. Δυστυχώς για το σύγχρονο ερευνητή, αντίθετα με την εποχή μας, δεν ήταν ο κανόνας στους αρχαίους συγγραφείς να παραθέτουν τακτικά ακριβείς παραπομπές στις πηγές τους. Ο Σουητώνιος αναφέρει δύο φορές τον Πολλίωνα (που πέθανε στα 4 μ.Χ.) και μία φορά τον Κρεμούτιο Κόρδο (που πέθανε στα 25 μ.Χ.), καθώς και την εγκωμιαστική αυτοβιογραφία του Αυγούστου (Res Gestae) τουλάχιστον τέσσερις φορές (Graves, 1989, σελ. 9). Δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε πιθανή προκατάληψη και επακόλουθη παραπληροφόρηση, που ο Σουητώνιος μπορεί να μετέφερε ασυνείδητα: η αυτοβιογραφία του Αυγούστου (ανηρτημένη μετά θάνατον σε κοινή θέα στο Μαυσωλείο του στο Πεδίο του Άρεως και σε άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας), είναι καθαρά εγκωμιαστική, ένα όργανο προπαγάνδας που παρουσιάζει τα πεπραγμένα του πρώτου αυτοκράτορα υπό το βέλτιστο δυνατό φως, όπως εκείνος θα ήθελε να τον θυμούνται, και σαν τέτοιο περιέχει πολλές ανακρίβειες και υπερβολές. Από την άλλη πλευρά ο διακεκριμένος Γάιος Ασίνιος Πολλίων ο Σαλωνίνος, συγγραφέας μιας χαμένης σήμερα ιστορίας του β΄ μισού του Α΄ π.Χ. αι. (στην οποία βασίστηκε ο Πλούταρχος και ο Αππιανός), υπήρξε ένθερμος δημοκράτης και το έκανε ξεκάθαρο κρατώντας σε απόσταση το θριαμβευτή Αύγουστο. Επίσης ο Αύλος Κρεμούτιος Κόρδος διώχθηκε επί Τιβερίου και αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει επειδή συνέγραψε μια ιστορία των εμφυλίων πολέμων και της βασιλείας του Αυγούστου (από το έργο αυτό σώζονται πολύ λίγα αποσπάσματα), όπου εξυμνούσε τους δολοφόνους του Ιουλίου Καίσαρα και αντιπάλους του Αυγούστου στους Φιλίππους, Βρούτο και Κάσιο, αποκαλώντας το δεύτερο ‘τελευταίο Ρωμαίο’ (Τάκιτος, Χρονικά 34.1-35.5, 25 μ.Χ.). Καθώς ο Ιούλιος Καίσαρας εθεωρείτο από τους Ρωμαίους ο ουσιαστικός ιδρυτής του αυτοκρατορικού συστήματος, ο εγκωμιασμός τους αποτελούσε κατάφωρα προκλητική για το σύστημα πράξη.
Αξίζει βεβαίως να προσθέσουμε ότι η χρήση πηγών εμφανώς αρνητικά διακείμενων προς το νέο αυτοκρατορικό καθεστώς θα μπορούσε να υποδηλώνει ανάλογη όχι μόνο ασυνείδητη, αλλά και συνειδητή προκατάληψη προς την απολυταρχία εκ μέρους του Σουητώνιου.
Όσον αφορά τις υπόλοιπες πηγές του, μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι οι Ιστορίες του Τάκιτου και οι Βίοι του Πλούταρχου θα ήταν διαθέσιμες σε αυτόν, και θα τις εξετάσουμε κάπως πιο λεπτομερώς αργότερα. Σίγουρα όμως θα άντλησε και από άλλες πηγές, οι οποίες δεν έχουν διασωθεί. Οι Jones και Milns (2002, σελ. 5), αναφέρονται για παράδειγμα στις πιθανές πηγές του σχετικά με τη δυναστεία των Φλαβίων (Βεσπασιανός, Τίτος και Δομιτιανός, 69 – 96 μ.Χ.) βάσει αναφορών στα έργα του Πλίνιου και του Τάκιτου (Επιστολές και Χρονικά, Ιστορίες και Αγρικόλας αντίστοιχα). Υποδεικνύουν λοιπόν ότι ανάμεσα σε αυτές τις μη περισωθείσες πηγές θα πρέπει να ήταν το έργο του Πλινίου του Πρεσβύτερου Συνέχιση της Ιστορίας του Αυφίδιου Βάσσου (Επιστολές 3.5.6), τα έργα του Κλαύδιου Πολλίωνα (Επιστολές 7.31.5), του Φάβιου Ρουστικού (Αγρικόλας 10.3), του Πομπήιου Πλάντα (Επιστολές 9.1.1), του Κλούβιου Ρούφου (Χρονικά 13.20, 14.2), του Βιψτανού Μεσσάλα (Ιστορίες 3.25, 28), του Τιτίνιου Καπίτωνα και του Κ. Φάννιου (Επιστολές 8.12.4, 5.5.3). Δυστυχώς όμως, όπως είπαμε αυτές οι πηγές δεν έχουν διασωθεί ώστε να μπορούμε να εκτιμήσουμε το βαθμό που ο Σουητώνιος τους έκανε χρήση, και να έχουμε την ευκαιρία να ανακαλύψουμε πιθανές ανακρίβειες και λάθη, τα οποία ο Σουητώνιος θα μπορούσε, ασυνείδητα στην καλύτερη περίπτωση να έχει αντιγράψει και διαιωνίσει.