ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
Στάδια προσαρμογής των γονέων μετά το διαζύγιο και ο κύκλος της διαδικασίας του διαζυγίου
Να χωρίσω ή να μη χωρίσω;
Και αν οι γονείς δεν τα βρουν; Αν χωρίσουν; Επουλώνονται οι πληγές των παιδιών; «Έχω ακούσει τα πάντα γύρω από αυτό το θέμα. Έρχονται παιδιά, ενήλικοι πλέον, και μου λένε ότι η ζωή τους καταστράφηκε όταν χώρισαν οι γονείς τους. Έρχονται παιδιά και μου λένε ότι οι γονείς τους ήταν δυστυχείς μαζί αλλά δεν χώρισαν ποτέ και, ενώ τους βαραίνει η ευθύνη της θυσίας που έγινε για χάρη τους, ταυτόχρονα έχουν ζήσει μια δυστυχισμένη παιδική ηλικία. Και έχουν υπάρξει περιπτώσεις παιδιών που μου έχουν εκμυστηρευθεί ότι η σχέση των γονέων τους ήταν τόσο καλή ώστε να έχει εγγράψει μέσα τους ένα μοντέλο ευτυχίας που αδυνατούν να αναπαραγάγουν και αυτό αποτελεί μια μεγάλη πηγή δυστυχίας. Δεν υπάρχουν συνταγές λοιπόν. Αυτό που μπορεί κανείς να πει με μια σχετική βεβαιότητα είναι ότι οι άνθρωποι που μισούνται αλλά παραμένουν μαζί κάνουν κακό στα παιδιά τους. Επίσης ο καλός χειρισμός ενός διαζυγίου είναι κεφαλαιώδους σημασίας. Τα παιδιά δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται για εκβιασμούς μεταξύ των γονέων. Στα παιδιά δεν πρέπει να τίθενται κολοσσιαία διλήμματα. Αυτά ακούγονται αυτονόητα αλλά δυστυχώς διαπιστώνουμε ότι συχνά οι γονείς που χωρίζουν τα ξεχνούν».
Ανθή Δοξιάδη (2013)
Ο χωρισμός των γονέων και το διαζύγιο αποτελεί μια πολυσύνθετη διαδικασία με ποικίλες αλλαγές σε πολλούς τομείς της ζωής όλων των μελών της οικογένειας και με διαφορετικά στάδια προσαρμογής. Σε ό,τι αφορά στην προσαρμογή των γονέων μετά το διαζύγιο η βιβλιογραφία αναφέρει ότι πρόκειται για μια διαδικασία που αποτελείται από έξι “στάδια” σε διάφορους τομείς, των οποίων η σειρά και η ένταση ποικίλουν από άτομο σε άτομο. Τα στάδια αυτά είναι τα εξής:
α) Το νομικό επίπεδο: ακύρωση του γαμήλιου συμβολαίου και διευθετήσεις για νόμιμο χωρισμό. Είναι η φάση κατά την οποία ο ένας ή/ και οι δύο σύζυγοι αναζητούν τη βοήθεια δικηγόρου, προκειμένου να προχωρήσουν στην αγωγή διαζυγίου.
β) Το οικονομικό επίπεδο: κατά τη φάση αυτή γίνεται η διευθέτηση της κοινής περιουσίας των συζύγων και οι ρυθμίσεις σχετικά με τη διατροφή της συζύγου και των ανήλικων παιδιών. Προχωρούν σε διαίρεση του κοινού εισοδήματος σε δύο ξεχωριστά. Συχνά εξακολουθεί να υπάρχει κάποιου είδους οικονομική εξάρτηση με το θέμα της διατροφής, της στήριξης των παιδιών, των κοινών ευθυνών προς τα παιδιά.
γ) Το σωματικό επίπεδο: η οικογένεια ζει σε δύο διαφορετικά νοικοκυριά, με χιλιομετρική απόσταση μεταξύ τους.
δ) Το σεξουαλικό επίπεδο: παύει η σχέση μεταξύ των πρώην συζύγων σε σωματικό και σεξουαλικό επίπεδο.
ε) Το συναισθηματικό επίπεδο: είναι η φάση κατά την οποία οι σύζυγοι αρχίζουν να συνειδητοποιούν τη συναισθηματική απομάκρυνση στη σχέση τους, την απογοήτευση, την έλλειψη εμπιστοσύνης, ενώ επικεντρώνονται σε αρνητικούς χαρακτηρισμούς για τον/ την σύζυγο και το γάμο τους. Μετά τον χωρισμό, παύει η ηθική και συναισθηματική υποστήριξη μεταξύ των γονιών. Αντιθέτως, συχνά κυριαρχεί η ανοιχτή ή συγκαλυμμένη εχθρότητα.
στ) Το επίπεδο των ρόλων: η κατάργηση των οικογενειακών ρόλων, όπως «σύζυγος», καθώς και η διακοπή των οικογενειακών σχέσεων, με τα πεθερικά και λοιπούς συγγενείς.
ζ) Το γονικό επίπεδο, δηλ. το διαζύγιο από τον κοινό γονεϊκό ρόλο: οι πρώην σύζυγοι πρέπει να μάθουν να επικεντρώνονται στις ανάγκες του παιδιού και να τις διαχωρίζουν από τις δικές τους, φροντίζοντας να φτάσουν σε μια συνεργατική σχέση για το συμφέρον των παιδιών, ξεπερνώντας τον θυμό, την εχθρότητα και την αποξένωση που μπορεί να νιώθουν (Ayalon και Flasher, 1993). Είναι η φάση κατά την οποία διευθετούνται όλα τα ζητήματα σχετικά με την επιμέλεια των παιδιών και τα δικαιώματα επικοινωνίας του γονέα που δεν έχει την επιμέλεια. Ο Bohannon (ό.α. Χατζηχρήστου, 1999, 2005) θεωρεί ότι η φάση αυτή συνδέεται με τον πιο έντονο ψυχικό πόνο, ο οποίος έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια, καθώς αποτελεί πηγή συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων.
η) Το κοινωνικό επίπεδο, δηλ. το διαζύγιο από την κοινότητα: είναι το στάδιο που συνδέεται με τις αλλαγές που επέρχονται στον κοινωνικό κύκλο φίλων και γνωστών, στα αντίστοιχα προβλήματα μοναξιάς και κοινωνικής απομόνωσης και στην αναζήτηση υποστήριξης από άλλα άτομα, ομάδες και κοινωνικούς ρόλους. Η αποδοχή της νέας, εργένικης κατάστασης, σε κοινωνικό και νομικό επίπεδο και δικτύωση με άλλους χωρισμένους γονείς.
θ) Το ψυχικό επίπεδο: είναι η φάση κατά την οποία μετά από μια συνεχή και επίπονη διαδικασία επιτυγχάνεται σταδιακά η “απεξάρτηση” του ενός συζύγου από τον άλλον, ο χωρισμός του εαυτού από την προσωπικότητα και την επίδραση του άλλου συζύγου. Ο Bohannon υποστηρίζει ότι, αν και αυτή η φάση είναι η πιο δύσκολη της όλης διαδικασίας, προσφέρει τη μεγαλύτερη ευκαιρία για ατομική ανάπτυξη και εξέλιξη (Ayalon και Flasher, 1993? Χατζηχρήστου, 1999, 2005).
Όπως ακριβώς ο κύκλος ζωής της οικογένειας, έτσι και ο κύκλος της διαδικασίας του διαζυγίου χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένα στάδια, τα οποία προσδιορίζονται από αντίστοιχους στόχους που το άτομο καλείται να πετύχει.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ
Η ανακοίνωση του διαζυγίου
«Μήπως πρέπει να περιμένουμε να μεγαλώσουν τα παιδιά;» σκέφτονται συχνά γυναίκες στα πρόθυρα του διαζυγίου. Και αναρωτιούνται: «Σε ποια ηλικία τα παιδιά υποφέρουν λιγότερο από το χωρισμό των γονιών τους;».
Σε όποια ηλικία κι αν είναι τα παιδιά ενός ζευγαριού που χωρίζει, ο πόνος τους θα είναι μεγάλος. Αυτό που μπορεί να τα βοηθήσει σε αυτή τη δύσκολη φάση της ζωής τους είναι η στάση που υιοθετούν οι γονείς τους και ο τρόπος με τον οποίο οι ίδιοι αντιμετωπίζουν αυτό που τους συμβαίνει.
Μυρτώ Νίλσεν (2002)
Το κεφάλαιο αυτό εστιάζεται σε κάποια εισαγωγικά πληροφοριακά στοιχεία για την διαδικασία του διαζυγίου και στους τρόπους με τους οποίους οι γονείς μπορούν να ανακοινώσουν το διαζύγιο και να καθησυχάσουν τα παιδιά τους.
Η ανακοίνωση του διαζυγίου στο παιδί/στα παιδιά είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς αποτελεί το «επίσημο» γεγονός που σηματοδοτεί τη μετάβαση σε μια νέα πραγματικότητα. Η οικογένεια αλλάζει μορφή, δομή και σύνθεση. Ο πυρήνας της υποδιαιρείται σε δύο πυρήνες, διαφορετικούς, αυτόνομους αλλά και αλληλένδετους. Οι ρόλοι αλλάζουν, καθώς οι σύζυγοι παύουν να είναι σύζυγοι (από εδώ και στο εξής θα είναι πρώην σύζυγοι), αλλά παραμένουν γονείς (γονείς θα είναι για πάντα). Έχουν πάρει την απόφαση να χωρίσουν και δεν μένει παρά να την ανακοινώσουν στα παιδιά. Η ανακοίνωση χρειάζεται ιδιαίτερη προετοιμασία, καθώς αποτελεί ένα γεγονός που θα μείνει χαραγμένο στη μνήμη τού παιδιού/των παιδιών. Το περιεχόμενο της ανακοίνωσης, οι λέξεις που θα χρησιμοποιηθούν, αλλά και ο τρόπος έκφρασης τους, όλα τα παραλεκτικά και τα εξωλεκτικά μηνύματα που θα στείλει και ο ένας και ο άλλος γονιός είναι πολύ σημαντικά. Από το σύνολο των μηνυμάτων που ανταλλάσσονται στη διανθρώπινη επικοινωνία, έχει καταγραφεί ότι το 7% των μηνυμάτων είναι λεκτικά, το 38% παραλεκτικά και το 55% εξωλεκτικά.
Το μεγαλύτερο μέρος των παραλεκτικών μηνυμάτων περιλαμβάνει τον επιτονισμό, το χρωμάτισμα και την ένταση της φωνής, το ρυθμό της ομιλίας, τον τρόπο εκφοράς του λεκτικού μηνύματος. Το ίδιο ισχύει και για το σύνολο των εξωλεκτικών μηνυμάτων, που περιλαμβάνουν τις κινήσεις του σώματος και τις εκφράσεις του προσώπου (Παππά, 2013). Πιο αναλυτικά, οι γονείς πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί με το ποιος θα πάρει πρώτος τον λόγο, πώς θα αντιδράσουν στις όποιες αντιδράσεις του παιδιού ή στην απουσία αντίδρασης του παιδιού/των παιδιών. Βεβαίως, η ανακοίνωση δεν αποτελεί τίποτε άλλο από την έναρξη μιας μακράς διαδικασίας επαναπροσδιορισμού των ρόλων και των σχέσεων, κατά την οποία οι γονείς έχουν ανάγκη από υποστήριξη και καθοδήγηση, αφού κάθε οικογένεια είναι τελείως διαφορετική από την άλλη. Η συμβουλευτική διαζυγίου κρίνεται απαραίτητη και αναγκαία για μια ομαλή και -γιατί όχι- δημιουργική μετάβαση.
Πιο συγκεκριμένα, ως προς την πρακτική πλευρά του θέματος, σχετικά με την ανακοίνωση του διαζυγίου στα παιδιά, πριν την κάνουν οι γονείς, πρέπει να διευκρινίσουν πρώτα οι ίδιοι μεταξύ τους το πώς, πού, πότε και γιατί του διαζυγίου, να αναρωτηθούν και να λάβουν υπόψη τους τα εξής:
«Πότε θα το πούμε στο παιδί/στα παιδιά;»
«Τι θα πούμε στο παιδί/στα παιδιά·,»
«Ποιος θα πάρει πρώτος τον λόγο·,»
«Τι θα πει ο καθένας;»
«Ποιος γονιός θα φύγει από το σπίτι και πότε;»
«Ποιος θα αναλάβει την επιμέλεια;»
«Πού θα μένουν τα παιδιά; Ποια θα είναι η μόνιμη κατοικία τους;»
«Πού θα μένει ο άλλος γονιός;» .
«Πώς θα κατανεμηθεί ο χρόνος του κάθε γονιού με το παιδί/τα παιδιά;»
Αυτά είναι μερικά ερωτήματα που πρέπει να θέσουν οι γονείς και να συζητήσουν μεταξύ τους, ώστε να συντονιστούν και να συμφωνήσουν ως προς τις απαντήσεις πριν κάνουν οποιαδήποτε ανακοίνωση. Αν καταφέρουν να συμφωνήσουν στις απαντήσεις που θα δώσουν στα παραπάνω ερωτήματα, δηλαδή στο περιεχόμενο των απαντήσεων, τότε θα έχουν διαχειριστεί ικανοποιητικά το «πώς» της διαδικασίας της ανακοίνωσης και θα έχουν προετοιμαστεί επαρκώς γι’ αυτήν. Αν καταφέρουν να είναι και οι δύο παρόντες και να συνεργαστούν αρμονικά και πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της ανακοίνωσης, αυτό θα είναι πολύ σημαντικό για την κατοπινή ζωή του παιδιού, που θα το συντροφεύει στο εξής αυτή η εμπειρία, η αφετηρία για τη μετάβασή του σε μια άλλη νέα πραγματικότητα. Επιπλέον, οι απαντήσεις πρέπει να είναι απλές, σαφείς και κατάλληλες για το αναπτυξιακό στάδιο και την ωριμότητα των παιδιών.
Καταρχήν, πρέπει να διευκρινιστεί ότι σχετικά με τα αίτια που οδήγησαν στον χωρισμό, το «γιατί» του διαζυγίου, η απάντηση σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις και για όλα τα αναπτυξιακά στάδια διατυπώνεται ως εξής: «Αν και προσπαθήσαμε, δεν τα καταφέραμε να συμφωνήσουμε. Δυστυχώς, διαφωνούμε σε πολλά πράγματα και δεν μπορούμε να είμαστε μαζί. Αυτό δεν έχει να κάνει μ’ εσένα. Ήμασταν, είμαστε και θα είμαστε για πάντα οι γονείς σου». Τα απλά, άμεσα, κατανοητά λόγια, που είναι γεμάτα σαφήνεια, σταθερότητα, σιγουριά και ειλικρίνεια, αποδεικνύονται πάντοτε αποτελεσματικά.
Ως προς το «πότε» πρέπει επίσης να επισημάνουμε ότι η ανακοίνωση του διαζυγίου είναι απαραίτητο να μη γίνει ούτε πολύ νωρίς, ώστε να οδηγήσει πιθανόν το παιδί σε φαντασιώσεις επανασύνδεσης, ούτε πολύ αργά, έτσι ώστε το παιδί να έχει τον χρόνο να επεξεργαστεί τις σχετικές πληροφορίες και να προσαρμοστεί.
Είναι σημαντικό ποιος γονιός θα πάρει πρώτος τον λόγο και πώς θα μιλήσει για τον χωρισμό. Η ανακοίνωση μπορεί να ξεκινήσει κάπως έτσι: «Η μαμά και ο μπαμπάς αποφάσισαν ότι δεν μπορούν να ζήσουν μαζί άλλο» ή «Ο μπαμπάς και η μαμά αποφάσισαν ότι θα ήταν καλύτερα να ζήσουμε σε διαφορετικά σπίτια». Αν οι γονείς δεν μπορέσουν να αποφασίσουν σχετικά με το τι θα ανακοινώσουν και διαχωρίσουν τη θέση τους αποδίδοντας την ευθύνη του διαζυγίου στον έναν γονιό, τότε θα πρέπει να γνωρίζουν ότι αυτό μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στο παιδί, το οποίο ενδεχομένως θα προσπαθήσει να είναι ιδιαίτερα προστατευτικό προς τον άλλο γονιό, θα προσπαθήσει να μην τον προδώσει ή να μην τον στενοχωρήσει. Επειδή όμως το παιδί έχει δικαίωμα ν’ αγαπάει και τους δύο γονείς του, είναι σημαντικό η απόφαση για το διαζύγιο να παρουσιαστεί ως μία κοινή απόφαση, ανεξαρτήτως του ποιος πήρε πραγματικά την απόφαση/ πρωτοβουλία. Οι γονείς με ενσυναίσθηση προσπαθούν να μπαίνουν στη θέση του παιδιού και να βλέπουν το διαζύγιο με τα δικά του μάτια.
Διαζύγιο σημαίνει πόνος, λύπη, θυμός, φόβος, απώλεια. Ακόμη κι αν το διαζύγιο είναι απόφαση και επιλογή και των δύο γονιών, εξακολουθεί να συνοδεύεται από λύπη. Ακόμη κι αν είναι επιλογή και απόφαση του ενός γονέα, αυτό δεν σημαίνει ότι ο γονέας αυτός δεν θα βιώσει όλα τα παραπάνω αρνητικά συναισθήματα. Είναι σημαντικό να το πουν αυτό οι γονείς στα παιδιά και να μη φοβούνται να δείξουν πώς νιώθουν, να μη φοβούνται να εκδηλώσουν τα συναισθήματά τους. Καταρχήν, πρέπει να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, ώστε να καταφέρουν να τα διαχειριστούν στη συνέχεια. Σε επόμενο στάδιο, θα μπορέσουν να ασχοληθούν με τα συναισθήματα του παιδιού/των παιδιών τους, να τα βοηθήσουν για να τα εκφράσουν και να τα διαχειριστούν. Βέβαια, όλα αυτά συνήθως συμβαίνουν ταυτόχρονα και εξελίσσονται παράλληλα. Απλώς, ειδικά πριν την ανακοίνωση του διαζυγίου, οι γονείς πρέπει να έχουν ασχοληθεί με τα δικά τους συναισθήματα.
Κατά την ανακοίνωση του διαζυγίου, ο τόνος της φωνής τους, η οπτική επαφή, η στάση του σώματος και, γενικά, ό,τι εμπίπτει στη σφαίρα των μη λεκτικών μηνυμάτων, πρέπει να αποπνέουν σιγουριά και ασφάλεια, ώστε να προλάβουν τυχόν στρες που μπορεί να προκληθεί στα παιδιά. Η ηρεμία και ο καθησυχασμός των γονιών θα καθρεφτιστεί στη συναισθηματική κατάσταση, τη διάθεση και τη συμπεριφορά των παιδιών (Παππά, 2013). Είναι σημαντικό να τονίσουν στα παιδιά ότι αυτά ούτε προκάλεσαν το διαζύγιο ούτε μπορούν να το αποτρέψουν. Το διαζύγιο ή ο χωρισμός ανακοινώνονται και προβάλλονται ως μία νέα κατάσταση που δεν έχει σχέση με τα παιδιά.
Όταν βέβαια τα παιδιά δεν έχουν βιώσει καβγάδες και εντάσεις μεταξύ των γονιών τους, τότε τους είναι εξαιρετική δύσκολο να κατανοήσουν σε ένα πρώτο επίπεδο το γιατί χωρίζουν οι γονείς τους. Οι γονείς δεν πρέπει να ξεχάσουν ποτέ ότι η οικογένειά τους δεν καταργείται, δεν διαλύεται, απλώς αλλάζει μορφή: ο ένας πυρήνας γίνεται δύο (δηλαδή, μια οικογένεια με δύο σπίτια). Και αυτό πρέπει να το κατανοήσουν, να το συνειδητοποιήσουν, αλλά και να το δηλώσουν ευθαρσώς στα παιδιά (Παππά, 2016).